آیا نقد دیگران در پلتفرم‌های رتبه‌بندی منع قانونی دارد؟

فرض کنید میخواهید از خدمات یک پزشک استفاده کنید اما شناخت کافی از وی ندارید. احتمالا اولین کاری که میکنید مراجعه به سایت های اینترنتی و مشاهده نظرات مردم در رابطه با پزشک مدنظرتان است. در میان نظرات مردم ممکن است نظرات منفی وجود داشته باشد. مثلا شخصی تخصص پزشک را زیر سوال برده و او را متهم به کم کاری نماید. آیا بیان چنین نظراتی درست بوده و با مانع حقوقی مواجه نیست؟ در این حالت آیا پزشک میتواند شخص را بابت نظرات منفی مورد پیگرد قرار دهد؟

ما در این مقاله درصدد پاسخ به این موضوع هستیم.

در رابطه با آزادی اشخاص در محیط های اینترنتی باید بیان داشت که اشخاص حق بر آزادی بیان داشته و می توانند آزادانه عقاید و نظرات خود را ابراز نمایند مگر آنکه قصد سوء استفاده از این حق را داشته باشند. در این صورت، اصل بر آزادی بیان با استثنا مواجه شده و شخص متخلف با پیگردهای قانونی مواجه خواهد شد.

آزادی بیان، یکی از حقوق بنیادین بشری است که هم در کنوانسیون های بین المللی و هم در قوانین داخلی به آن اشاره شده است. با وجود اهمیت بنیادین این حق، اشخاص در اعمال آن دارای آزادی و اختیار کامل نبوده و می بایست به حقوق و آزادی های دیگران احترام بگذارند. این امر در حقیقت، دایره اصل و استثنای آزادی بیان را بیان می دارد:

1.اصل آزادی بیان در کنوانسیون های خارجی و حقوق داخلی:

ما در ابتدا به بررسي اصل آزادي بيان در نظام هاي مختلف پرداخته و سپس استثنائات آن را از نظر مي گذرانيم:

1.1. در كنوانسيون های خارجی

در ماده 19 اعلامیه جهانی حقوق بشر ذکر شده است که:

هر کس حق بر آزادی عقیده و بیان دارد. حق مزبور شامل آن است که شخص از بیان عقایدش، بیم و اضطرابی نداشته باشد و در کسب اطلاعات و انتشار آن، به تمام وسایل ممکن و بدون ملاحظات مرزی آزاد باشد.

در اسناد بین المللی دیگری نیز این حق مورد شناسایی قرار گرفته است.

در حقوق اتحادیه اروپا، در ماده 10 کنوانسیون اروپایی حقوق بشر به این موضوع اشاره شده است:

هر شخصی حق بر آزادی بیان و اظهار عقیده را داشته و میتواند نسبت به دریافت و انتقال اطلاعات اقدام کند. آزادی بیان، یکی از پایه های اساسی جامعه دموکراتیک است. از سوی دیگر، رسانه نیز باید مورد حمایت قرار گیرد؛ زیرا نقش اصلی را در دفاع از آزادی بیان ایفا میکند.

1.1.2. در حقوق ايالات متحده آمريكا

در حقوق آمریکا در اصل هفتم قانون اساسی آن ذکر شده است که:

کنگره در خصوص ایجاد مذهب، یا منع پیروی آزادانه از آن، یا محدود ساختن آزادی بیان یا مطبوعات یا حق مردم برای برپایی اجتماعات آرام و دادخواهی از حکومت برای جبران خسارت، هیچ قانونی وضع نمی کند.

1.1.3. در حقوق ايران:

در حقوق ایران اما، اصل 24 قانون اساسی به این موضوع پرداخته است:

نشریات و مطبوعات در بیان مطالب آزادند، مگر آنکه مخل به مبانی اسلام یا حقوق عمومی باشد. تفصیل آن را قانون معین می کند.

علاوه بر این اصل، در ماده 25 منشور حقوق شهروندی نیز به این حق اشاره شده است. طبق این ماده: شهروندان از حق آزادی اندیشه برخوردارند. تفتیش عقاید ممنوع است و هیچ‌کس را نمی‌توان به‌صرف داشتن عقیده‌ای مورد تعرض و مؤاخذه قرار داد.

علاوه بر این، در ماده 28 منشور به حق نقد کردن دیگران اشاره شده است:

شهروندان از حق نقد، ابراز نارضایتی، دعوت به خیر، نصیحت در مورد عملکرد حکومت و نهادهای عمومی برخوردارند. دولت موظف به ترویج و گسترش فرهنگ انتقاد پذیری، تحمل و مدار‌ا است.

لازم به ذکر است که منشور شهروندی سندی الزام آور نیست و صرفا دستور کار دولت در رابطه با حقوق و آزادی های اشخاص را مشخص میسازد. در واقع این سند تنها بیان کننده اصول قانون اساسی است و قدرت الزام آوری ندارد.

این امر بطور خاص تري در منشور حقوق و مسئولیتهای شهرنشینی شهر مشهد هم ذکر شده است. در ماده بيان شده است كه: شهرنشینان حق دارند از آزادی های اساسی برخوردار باشند، مشروط بر این‌که تعارضی با حقوق دیگران به وجود نیاید.

سند مذکور نیز سندی الزام آور نبوده و تنها خط مشی شهرداری مشهد را نمایان می‌سازد.

2. استثنائات آزادی بیان

پس از بررسي اصل آزادي بيان در حقوق كشورهاي مختلف، در اين بخش به استثنائات اين حق مي پردازيم:

2.1. در اسناد بين المللي :

مثلا در میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی، استثنائات چنین حقی ذکر شده است:

محدودیت های وضع شده بر آزادی بیان مبتنی بر احکام قانونی بوده و برای حمایت از امنیت ملی، نظم عمومی یا بهداشت و اخلاق عمومی صورت پذیرد.

در ماده 20 این میثاق نیز تعدادی از مصادیق ذکر شده است. مثلا تبلیغ به جنگ و دعوت به کینه ملی و نژادی ممنوع بوده و نمیتواند مشمول اصل آزادی بیان قرار گیرد.

در ماده 9 مقرره اروپایی Regulation (EU) 2022/2065 of the European Parliament and of the Council of 19 October 2022 که در حقیقت اصلاحيه قانون سرويس هاي دیجیتالی محسوب میشود(Digital Services Act)، نحوه اعمال استثنائات مربوط به آزادی بیان ذکر شده است. در این ماده ذکر شده است که در مورد محتواهای غیر قانونی، یک مقام صالح قانونی در حالتی می تواند دستوری علیه سایت ها و سرویس دهنده های خدمات اینترنتی صادر کند که دستور مزبور طبق قانون آن کشور یا قانون اتحادیه اروپا صادر شده باشد و از طرف دیگر، دقیقا بیان کند که چرا محتوای مذکور غیر قانونی است. علاوه بر این‌ها، باید آدرس محتوای غیر قانونی دقیقا مشخص شود. مثلا اگر سایتی اقدام به نشر اکاذیب یا توهین به اشخاصی نموده است، آدرس اینترنتی وی در دستور مشخص گردد.

یکی از نکات جالب این مقرره آن است که این حق را برای آن پلتفرم اینترنتی قائل می‌شود که بتواند محتوا را اصلاح کند. بنابراین تا حدی از حقوق سایت ها و سرویس دهنده ها نیز حمایت به عمل می آید.

از سوی دیگر، در خود قانون سرويس هاي ديجيتالي نيز به استثنائات آزادی بیان اشاره شده است. برای مثال در حالتی که شخص اقدام به ارتکاب جرمی می‌نماید، طبق ماده 18 این مقرره، این جرم باید از جانب سایت ها و واسطه های اینترنتی اعلام گردد. از سوی دیگر، در این مقرره این بحث مطرح شده است که سایت های اینترنتی و سرویس دهنده های خدمات نباید با نظارت بر فعالیت های کاربران، حریم خصوصی آنان را نقض نمایند. يكي از نكات جالب اين قانون آن است كه در اين مقرره پيش بيني شده كه اگر اختلافي راجع به حذف يك محتوا در محيط اينترنت پيش آمد، طرفين مي توانند سراغ مرجع حل اختلاف بروند. به عنوان نتیجه گیری باید بیان داشت که در صورتی که یک گفتمان مجرمانه باشد، مورد حمایت حقوق اتحادیه اروپا نخواهد بود.

جهت مشاوره و کسب اطلاعات بیشتر در رابطه با مسائل حقوقی با دکتر سعید نجات زادگان میتوانید از طریق آدرس زیر اقدام کنید.

2.2. در حقوق ايالات متحده

در حقوق ایالات متحده، استثنائات مختلفی را میتوان برای آزادی بیان برشمرد. از این جمله است:

2.2.1. افترا( توهین) (Defamation)

این امر در حالتی واقع می‌شود که افراد را بر اساس هویت یا ویژگی هایشان مانند جنسیت، دین، ملیت، نژاد و.. مورد خطاب اظهارات نفرت انگيز قرار دهيم. اصلاحیه اول قانون اساسی آمریکا بیان می دارد که اگر تهدید واقعی باشد یا توهین و افترايي نسبت به اشخاص صورت پذیرد، در این صورت نمی توان از حق بر آزادی بیان دفاع کرد. علت این امر آن است که در افترا و توهین، به شخصیت فرد حمله شده و آسیبی به حیثیت وی وارد می‌شود. آزادی بیان مجوزی برای تخریب شخصیتی دیگران نیست.

2.2.2. آزار و اذیت

آزار و اذیت در حالتی واقع می‌شود که احساس خطر یا اضطرابی برای شخص ایجاد شود. به بیان دیگر، اگر عملی انجام شود که شخص احساس کند در معرض خطر واقع شده،آزار و اذيت واقع شده است، مثلا الف، ب را تهدید به بردن آبرو نماید. در این حالت نیز نمی‌توان از اصل آزادی بیان حمایت کرده و اشخاص را در تعرض به دیگران آزاد گذاشت.

2.2.3. سخنان تحریک کننده خشونت (Fighting Words)

حالتی است که مخاطب سخن را تحریک به ارتکاب خشونت می‌کند. مثلا اگر شخصی دیگری را نژادپرست خطاب کند، این امر منجر به تحریک وی به ارتکاب خشونت می‌شود. دادگاه های آمریکایی سخنان تحریک کننده را مشمول حق بر آزادی بیان نمی‌دانند، چرا که هدف از وضع آزادی بیان، انتشار ایده ها در جامعه و ترویج اخلاق است و نباید به منظور ترویج خشونت مورد استفاده قرار گیرد.

2.2.4. گفتمان تجاری

حالتی را در بر می‌گیرد که بیان در راستای فروش یک محصول یا خدمات است و به منظور گفتمان سیاسی استفاده نمی‌شود. مثلا تبلیغات یک محصول آرایشی. این گفتمان ممکن است با اعمال محدودیت هایی در حقوق ایالات متحده مواجه شود. هدف وضع چنین مقرره ای نیز آن است که مشخص شود این گفتمان صحیح بوده و منجر به گمراهی مصرف کننده نخواهد شد.

2.3 در حقوق ايران

استثنای این اصل در ماده 29 منشور حقوق شهروندی ذکر شده است: دولت از آزادی، استقلال، تکثر و تنوع رسانه‌ها در چارچوب قانون حمایت می‌کند. هیچ مقامی حق ندارد برخلاف موازین قانونی برای انتشار یا عدم انتشار اطلاعات یا مطالب درصدد اعمال فشار بر مطبوعات و سایر رسانه‌ها برآید یا به سانسور یا کنترل نشریات و سایر رسانه‌ها مبادرت نماید.این اصل با استثنائات مختلفی مواجه است، مثلا توهین به مقدسات اسلامی یکی از این استثنائات است. اما آنچه به بحث ما مربوط میشود، نشر اکاذیب است.

2.3.1 نشر اكاذيب

در ماده 18 قانون جرائم رایانه ای بیان شده است که «هر کس به قصد اضرار به غیر یا تشویش اذهان عمومی یا مقامات رسمی به وسیله سامانه رایانه ای یا مخابراتی اکاذیبی را منتشر نماید یا در دسترس دیگران قرار دهد یا با همان مقاصد اعمالی را برخلاف حقیقت، راساً یا به عنوان نقل قول، به شخص حقیقی یا حقوقی به طور صریح یا تلویحی نسبت دهد، اعم از اینکه از طریق یاد شده به نحوی از انحاء ضرر مادی یا معنوی به دیگری وارد شود یا نشود، افزون بر اعاده حیثیت (در صورت امکان)، به حبس از نود و یک روز تا دو سال یا جزای نقدی از شصت و شش میلیون (66,000,000) ریال تا پانصد میلیون (500,000,000) ریال یا هر دو مجازات محکوم خواهد شد.»بنابراین اگر شخصی به دروغ مدعی شود که فلان پزشک از بیماران خود سوء استفاده کرده و آنها را مورد آزار و اذیت قرار می دهد، طبق این ماده مجرم بوده و قابل تعقیب خواهد بود.

2.3.2. توهين

استثنای دیگر، بحث توهین است. تعریف توهین سخت نیست. اظهارات تحقیرآمیز و ناسزا گویی را می‌توان از مصادیق توهین دانست. ماده 608 قانون مجازات اسلامی در این رابطه بیان می‌دارد که: توهین به افراد از قبیل فحاشی و استعمال الفاظ رکیک چنانچه موجب حد قذف نباشد [مستوجب] جزای نقدی درجه شش خواهد بود.

از بررسی های صورت گرفته به این نتیجه می‌رسیم که اصل بر آزادی بیان است و بنابراین تا زمانی که اشخاص در محیط های اینترنتی مرتکب جرایمی همچون توهین یا نشر اکاذیب نشده اند، نمی توان آنها را مورد پيگرد قرار داد.

آزادی بیان به چه معناست؟

آزادی بیان به این معناست که شخص در اعمال نظرات و عقایدش آزاد باشد و بابت استفاده از این حق مورد پیگرد قرار نگیرد.آیا اصل آزادی بیان در حقوق ما وجود دارد؟بله اصل 24 قانون اساسی و ماده 25 منشور حقوق شهروندی به این اصل اشاره داشته اند.آیا آزادی بیان یک حق مطلق است و هیچ استثنایی ندارد؟خیر. آزادی بیان یک حق همیشگی و مطلق نیست. اشخاص حق ندارند با سوءاستفاده از این حق، به دیگران توهین کرده و جرمی را مرتکب شوند.

برخی منابع: