یکی از راه‌های فراهم کردن زمینه رشد و شکوفایی کارکنان یک سازمان و بهبود بهره‌وری، ایجاد انگیزه در کارکنان می‌باشد. شیوه‌های ایجاد انگیزه در کارکنان بسیار زیاد و در عین حال، متنوع بوده و از مشوق‌های معنوی و مالی گرفته تا اعطای سمت یا اختیارات می‌تواند متفاوت باشد.
یکی از موثرترین روش‌های تشویق کارکنان، سهیم کردن کارکنان در شرکت و کسب‌و‌کار با اعطای سهام تشویقی می‌باشد.
در این شیوه، شرکت سهام خود را به کارکنان عرضه می‌کند تا آنان بتوانند در مزایای حاصل از فعالیت‌های شرکت سهیم شوند.
با این روش، مشارکت کارکنان در مالکیت سازمان، موجب افزایش رضایت شغلی و انگیزه در آنان می‌شود و آنان از این نظر در سازمان خود احساس مالکیت می‌کنند.
به همین خاطر، این مقاله به بررسی سهام تشویقی اختصاص یافته است، تا از این طریق بتوان علاوه بر آشنایی دقیق با سهام تشویقی، چگونگی درج آن در قرارداد را نیز فراگرفت.
سهام تشویقی چیست؟
سهام تشویقی، سهامی است که مالکیت آن از طرف شرکت بطور رایگان یا در ازای مبلغی ناچیز یا با تخفیفی قابل توجه به کارکنان شرکت منتقل می‌گردد و اصلی‌ترین هدف آن مشارکت کارکنان در سود یا حتی مدیریت شرکت می‌باشد.
در واقع، سهام تشویقی همانند هدیه‌ای است که شرکت به برخی از کارکنان منتخب خود به جهت خدمات و عملکرد آنان در رشد و بهره‌وری شرکت با هدف ایجاد انگیزه در آنان اعطا می‌کند.
لازم به ذکر است استفاده از حقوق این نوع سهام ممکن است نیازمند گذشت مدت زمان لازم برای تامین اعتبار بوده و برای بهره‌مندی از سود آن ممکن است تامل چند ساله نیاز باشدِ هر چند این یک قاعده‌ی ثابت نیست و بستگی به تصمیم سهامداران شرکت خواهد داشت.
در رابطه با میزان سهام تشویقی نیز باید گفت مقدار این سهام بسته به نظر شرکت بوده و میزان ثابتی در این خصوص وجو ندارد.
با این حال، اغلب شرکت‌ها 10 تا 20 درصد از سهام شرکت را به سهام تشویقی اختصاص می‌دهند. همچنین باید توجه داشت که ارزش سهام تشویقی نیز مانند سایر سهام‌ها در بازار سهام مشخص خواهد شد.
سهام تشویقی در قانون
در قانون تجارت ایران و سایر قوانین مرتبط به سهام تشویقی اشاره‌ای نشده است. با این حال، صدور و اعطای این سهام توافقی خصوصی بوده و به موجب ماده 10 قانون مدنی صحیح و نافذ می‌باشد.
تفاوت سهام تشویقی با سهام ترجیحی
قانونگذار در ماده 61 قانون برنامه پنج ساله توسعه از عنوان سهام ترجیحی استفاده نموده و نحوه اعطای این نوع سهام به موجب آیین‌نامه نحوه واگذاری سهام ترجیحی مشخص گردیده است.
در یک تعریف ساده سهام ترجیحی عبارت است از سهامی که توسط شرکت‌های دولتی به کارکنان واحدها با نرخ مشخص و در راستای اجرای برنامه‌های خصوصی‌سازی در ایران اعطا می‌گردد.
باید توجه داشت که اگرچه سهام ترجیحی با هدف اجرای برنامه خصوصی‌سازی نهادهای دولتی تصویب گردیده است اما با ایجاد مالکیت کارکنان نسبت به سهام شرکت و افزایش سود کارکنان با افزایش سود شرکت، این سهام می‌تواند منجر به ایجاد انگیزه در عملکرد کارکنان گردد و از این نظر همانند سهام تشویقی عمل کند.
با این حال، تفاوت اصلی سهام ترجیحی با سهام تشویقی در این است که دولتی بودن شرکت در اعطای سهام ترجیحی شرط می‌باشد و سهام تشویقی قابل صدور در شرکت‌های خصوصی و استارتاپ‌ها است.
همچنین باید توجه داشت که هدف از صدور این دو نیز متفاوت بوده و هدفی که از واگذاری سهام ترجیحی دنبال می‌گردد، اجرای برنامه‌های خصوصی‌سازی است.
نکته دیگر اینکه به موجب مواد 1 و 4 آیین‌نامه نحوه اعطای سهام ترجیحی مصوب 1385، شرایط و سقف اعطای سهام ترجیحی مشخص گردیده است اما این موارد در صدور سهام تشویقی در شرکت خصوصی بسته به نظر هیات مدیره و مجمع عمومی و در استارتاپ‌ها بسته به نظر سهامداران می‌باشد.
نحوه اعطای سهام تشویقی
اعطای سهام تشویقی در شرکت‌ها معمولاْ به پیشنهاد هیات مدیره و تصویب مجمع عمومی صاحبان سهام صورت می‌گیرد و شرکت‌ها ممکن است بدین منظور سهام جدیدی برای اختصاص به سهام تشویقی صادر نموده و یا تمام یا برخی از سهامداران، موظف به واگذاری بخشی از سهام خود به کارمندان کلیدی به‌عنوان سهام تشویقی باشند.
لازم به ذکر است در استارتاپ‌ها معمولاً پیش‌بینی واگذاری این سهام در سند «توافق‌نامه‌ی سهامداران» آورده می‌شود و آن‌ها متعهد می‌گردند درصد مشخصی از سهام‌شان را با اهداف ایجاد انگیزه و تشویق کارکنان به کارمندان منتخب توسط شرکت منتقل نمایند.
این تعهد معمولا با اخذ وکالت رسمی و بلاعزل که سهامداران به شرکت می‌دهند صورت می‌گیرد.
لازم به ذکر است سهام تشویقی بصورت قرارداد وستینگ نیز قابل واگذاری خواهد بود.
توضیح آنکه وستینگ سهام به معنای واگذاری تدریجی سهام و یا آزادسازی سهام براساس زمان می‌باشد.
بنابراین در این روش، میزان مشخصی از سهام به کارمند اختصاص می‌یابد اما این میزان در اختیار وی قرار نمی‌گیرد.
در قرارداد شرط می‌گردد که کارمند مربوطه برای دریافت سهام تشویقی اختصاصی، باید مدتی مشخص را که میزان این مدت نیز در قرارداد قید می‌گردد، در شرکت فعالیت نماید و به میزان هر سالی که فعالیت کند، درصد مشخصی از سهام تشویقی وی آزاد گردیده و در اختیارش قرار می‌گیرد.
با پایان مدت مذکور، کارمند صاحب تمام سهام تشویقی می‌گردد.
در این خصوص نیز ممکن است توافق به ترتیبی انجام پذیرد که سهام در ازای رسیدن به اهداف خاص یا به‌دست آوردن نتایج مشخصی، به مالکیت کارمند درآید.
مزایای سهام تشویقی
سهام تشویقی با هدف ایجاد انگیزه و اشتیاق در کارکنان شرکت به آنان اعطا می‌گردد تا علاوه بر مزیت‌های مالیاتی، شیوه‌ای برای تشویق کارکنان به مشارکت فعال در شرکت و وفاداری به شرکت باشد تا از این طریق سهمی از مالکیت شرکت را کسب نموده و در رشد شرکت سهیم گردند.
همچنین سهام تشویقی می‌تواند ابزاری جهت جذب افراد با استعدادهای فنی و مدیریتی مورد استفاده قرار گیرد.
علاوه بر این، ایجاد مالکیت کارکنان متبحر و حرفه‌ای با مالکیت سهام تشویقی می‌تواند علاوه بر حفظ رابطه‌ی آنان با شرکت، آنان را به عملکرد بهتر و کارآمدتر در راستای منافع شرکت ترغیب نماید.
درج سهام تشویقی در یک قرارداد، مخصوصا در قراردادهای استارتاپ، محرکی تاثیرگذار است تا کارمندان با مالکیت در سهام شرکت بهترین تلاش خود را برای رشد و شکوفایی بیشتر استارتاپ بکارگیرند.
همچنین میزان سهام تشویقی و ارائه آن به کارکنان می‌تواند موجب جذب سرمایه‌گذاران گردد، چراکه تخصیص این سهام باعث فعالیت بیشتر و بهتر در جهت هدف شرکت می‌گردد.
محدودیت‌های سهام تشویقی
همانطور که پیش‌تر بیان گردید، سهام تشویقی همانند هدیه‌ای است که از طرف شرکت به کارکنان اعطا می‌گردد.
بنابراین با توجه به این ویژگی در سهام تشویقی، باید گفت معمولاً حق انتقال این سهام به دیگری محدود می‌گردد تا انگیزه‌ی کارمند کماکان باقی بماند.
علاوه بر این، از آنجایی که هدف از انتقال سهام تشویقی ایجاد ترغیب و انگیزه در کارکنان است، نباید اعطای آن بگونه‌ای باشد که منجر به از دست دادن کنترل شرکت یا تغییر ساختار مدیریتی شود.
به همین خاطر، علاوه بر محدود نمودن حق انتقال سهام تشویقی، امکان تحدید حق رای کارکنان دارای سهام تشویقی نیز وجود دارد.
در آخر باید توجه داشت که ایجاد هرگونه محدودیت در برخی حقوق متعلق به سهام تشویقی به‌موجب قراردادی که این سهام به موجب آن انتقال می‌یابد باید انجام شود.
نحوه درج سهام تشویقی در قرارداد
باید توجه داشت که باتوجه به پیچیدگی اعطای سهام تشویقی و اهمیت آن در شرکت‌ها و کسب و کارهای نوین، برای تدوین یک قرارداد جامع و دقیق در خصوص سهام تشویقی باید از وکیلی متخصص یاری طلبید.
با این حال، برای انجام هرگونه توافقی با کارکنان، لازم است یک قرارداد یا توافقنامه فیمابین شرکت (و شخصی که سهام تشویقی کارکنان به نام وی ثبت شده) و کارمند امضا شود و موارد اساسی زیر شفاف و معین گردد:
میزان تخصیص سهام تشویقی
مطابق بند 3 ماده 190 قانون مدنی، یکی از شرایط اساسی صحت معاملات معلوم و معین بودن مورد معامله است.
بنابراین میزان دقیق سهام تشویقی باید مشخص گردد در غیر این صورت موجب غرری شدن معامله و بطلان آن می‌گردد.
برای نمونه میزان سهام تشویقی می‌تواند بدین صورت در قرارداد تعیین گردد: میزان کل سهام تشویقی به تعداد … سهم با ارزش اسمی … ریال می‌باشد، تعیین گردیده است.
مزایا و محدودیت‌های سهام تشویقی
بسیار مهم است تا منافعی که به سهام تشویقی تعلق می‌گیرد بطور دقیق و شفاف عنوان گردیده و محدودیت‌های آن نیز مشخص گردد.
برای نمونه در هنگام درج سهام تشویقی در قرارداد می‌توان ذکر کرد که منافع سهام تشویقی صرفا سود سالانه و فروش آن می‌باشد.
یا آنکه برای فروش سهام تشویقی محدودیتی همانند لزوم اجازه هیات مدیره پیش از فروش (و ضمانت اجرای عدم رعایت آن)، عدم حق رای یا عدم دخالت در تصمیم‌گیری‌های شرکت، پیش‌بینی گردد.
همچنین قابلیت یا عدم قابلیت تبدیل سهام تشویقی به سهام عادی نیز باید مشخص گردد.
مسائل مالی مربوط به سهام تشویقی
برای مثال اینکه آیا در ازای اعطای سهام، کارمندان باید هزینه‌ای نیز پرداخت نمایند یا خیر، یا اینکه اگر سهام تشویقی طی مراحلی تخصیص می‌یابد، میزان پرداخت هر مرحله چقدر خواهد بود.
وضعیت سهام تشویقی در صورت خروج کارکنان
این مسئله که با قصد خروج دارندگان سهام تشویقی از شرکت، این سهام چه وضعیتی خواهد داشت باید مشخص گردد.
دوره‌ی تخصیص سهام تشویقی
در یک قرارداد واگذاری سهام تشویقی می‌باید بازه زمانی که سهام تشویقی به کارمند تخصیص می‌یابد مشخص گردد و نماینده قانونی شرکت می‌باید در زمان مشخص شده نسبت به واگذاری سهام اقدام نماید.
ضمانت اجرای تخلف از موارد فوق
ضروری است نقض تعهدات تخصیص یا واگذاری سهام تشویقی در قرارداد آورده شود و علاوه بر تصمیم در خصوص ادامه یا عدم ادامه همکاری با متخلف، جبران خسارت وارده و معیار و مقدار آن نیز پیش‌بینی گردد.
راهی برای تقویت انگیزه کارکنان کلیدی
در آخر باید گفت ایجاد انگیزه در کارکنان سازمانها یکی از مهمترین وظایف مدیران بوده و در این زمینه هر قدر افراد نیازهای ارضا شده بیشتری داشته باشند، رفتارهایشان با بهره‌وری بیشتری همراه خواهد بود.
بنابراین، یکی از وظایف مهم سازمانها شناخت راه‌های ایجاد و تقویت انگیزش در کارکنان است.
به همین منظور، در این مقاله، به یکی از این روش‌ها یعنی سهام تشویقی و نحوه درج آن در قرارداد پرداختیم.
با این حال، باید توجه داشت که اعطای سهام تشویقی در یک قرارداد امری مهم بوده و همانند سایر امور تخصصی دیگر، نیازمند یاری گرفتن از شخصی متبحر و باتجربه در این حوزه می‌باشد.
به همین خاطر، توصیه می‌گردد جهت اقدام در این زمینه و کارایی بهتر، مدیران سازمانها از مشورت و همراهی وکیلی مجرب بهره‌مند گردند.
