فورس ماژور که در ادبیات حقوقی ایران از آن به عنوان “قوه قاهره” نیز یاد می‌شود مربوط به شرایطی است که متعهدِ یک رابطه قراردادی، به دلیل وقوع حوادثی، توانایی اجرای تعهد را به طور دائم یا موقت از دست می‌دهد.
در این مطلب خواهیم کوشید تا با بررسی مفهوم، مصادیق و شرایط فورس ماژور در حقوق ایران، نسبت به روشن ساختن ابعاد مختلف آن اقدام نماییم.
فورس ماژور در قرارداد یعنی چه؟
در اکثر قراردادها، دو تعهد در برابر یکدیگر قرار می‌گیرند. یک طرف متعهد می‌شود تا در برابر دریافت وجه، کالا یا خدماتی را به طرف دیگر ارائه نماید.
هر دو طرف رابطه قراردادی، یعنی پرداخت کننده و ارائه‌دهنده کالا و خدمات، ممکن است با وقایعی روبرو شوند که اجرای تعهدات‌شان را با وقفه و مشکل مواجه کند.
به طور مثال ممکن است فردی که متعهد به تولید 100 واحد کالا شده، در اثر قطع شدن برق واحد تولیدی یا بلایای طبیعی امکان انجام تمام یا بخشی از تعهدات خود را از دست بدهد.
در چنین وضعیتی به اصطلاح فورس ماژور یا قوه قاهره پدید آمده و در صورتی که شرایط مربوط به فورس ماژور تماما حاصل شده باشند، اصولاً متعهد می‌تواند بدون پرداخت خسارت، تعهد را در زمان دیگری انجام دهد یا به طور کل از انجام تعهد معاف شود.
توجه داشته باشید اصولا در صورتی که تعهدی در زمان مقرر انجام نشود، فردی که بایستی تعهد در برابر وی اجرا شود (متعهد‌له)، این حق را خواهد داشت که علاوه بر الزام متعهد به انجام تعهدات قراردادی، وی را ملزم به پرداخت خسارت بابت تاخیر صورت گرفته نیز نماید.
در شرایط فورس ماژور به علت بروز حوادثی که ویژگی‌های آن مفصلاً در ادامه بیان خواهد شد، متعهد از انجام تعهدات قراردادی خود به طور دائمی یا موقتی معاف خواهد بود.
شرایط فورس ماژور در قرارداد چیست؟
همان‌طور که گفته شد فورس ماژور به عنوان یک رخداد استثنایی درنظر گرفته می‌شود که شرایط ایفای تعهد را دچار دگرگونی می‌کند.
شایان ذکر است که فورس ماژور به عنوان استثنایی بر اصلِ لزومِ انجام تعهدات باید درنظر گرفته شود و نمی‌توان بروز هر رخدادی با هر شرایطی را فورس ماژور در نظر گرفت.
در اینجا قصد داریم تا ویژگی‌های رخدادی را که می‌تواند از منظر قانونی فورس ماژور محسوب شود بررسی کنیم.
ماده 227 و 229 قانون مدنی، اقدام به بیان ویژگی‌های وقایعی کرده که می‌توان آن را فورس ماژور محسوب کرد.
ماده ۲۲۷ قانون مدنی
متخلف از انجام تعهد وقتی محکوم به تادیه خسارت می‌شود که نتواند ثابت نماید که عدم انجام به واسطه علت خارجی بوده است که نمی‌توان مربوط به او نمود.
ماده ۲۲۹ قانون مدنی
اگر متعهد به واسطه حادثه که دفع آن خارج از حیطه اقتدار اوست نتواند از عهده تعهد خود برآید محکوم به تادیه خسارت نخواهد بود.
آنچه در قانون مدنی به عنوان شرطِ شناسایی واقعه‌ای به عنوان فورس ماژور اشاره شده دو شرط اساسی است:
اول: وقوع حادثهای خارجی است که نتوان به متعهد مربوط نمود
و دوم: وقوع حادثهای خارج از حیطه اقتدار متعهد برای دفع است.
اما بر مبنای تعریف و شروط ارائه شده در قانون، هم‌اکنون صاحب‌نظران حقوقی شرط دیگری را به عنوان “غیرقابل پیش‌بینی بودن” نیز جهت احراز وقوع فورس ماژور به آن افزوده‌اند که در اینجا همه این شرایط را بررسی خواهیم نمود:
الف) وقوع حادثه خارجی:
این شرط به عنوان اصلی‌ترین شرط و به نوعی سنگ بنای شناساییِ یک واقعه به عنوان فورس ماژور شناخته می‌شود.
به این معنا که در صوت وقوع فورس ماژور، امکان انتساب وقوع حادثه به متعهد وجود نداشته باشد.
همان‌طور که از معنی لغوی واژه فورس ماژور پیداست، واقعه‌ای را می‌توان در حیطه آن فرض کرد که تقصیر متعهد را نتوان در وقوع آن دخیل دانست.
به عنوان مثال، در صورتی که فردی برای بالا بردن سرعت تولید در کارخانه خود، از انجام برخی اقدامات ایمنی چشم‌پوشی کند و این اقدام وی سبب بروز آتش‌سوزی در محل تولید و متعاقبا عدم امکان تحویل کالا در موعد مقرر شود، وقوع آتش سوزی را نمی‌توان به عنوان فورس ماژور درنظر گرفت.
چرا که علت اولیه به وقوع پیوستن رخدادی که مانع از ایفای تعهد شده در حقیقت خودِ شخص متعهد بوده است.
ب) وقوع حادثهای غیرقابل دفع:
در جریان انجام تعهدات قراردادی ممکن است بسیاری از وقایع بروز پیدا کنند که بسیاری از آن‌ها با تدبیر به موقع قابلیت رفع و رجوع دارند.
به طور مثال ممکن است در جریان بارندگی شدید، کارخانه‌ی محل تولید کالا دچار آب‌گرفتگی جزئی شود که این رخداد را می‌توان با انجام اقداماتی ابتدایی قابل دفع دانست.
به بیان دیگر متعهد نمی‌تواند پس از وقوع هر رخداد جزئی و عدم اقدام به موقع در جهت رفع مانع به وجود آمده، با درنظر گرفتن آن به عنوان فورس ماژور سعی در توجیه عدم ایفای تعهدات قراردادی خود داشته باشد.
بلکه وقایع جزئی یا وقایعی که با انجام اقدامات مقتضی، قابلیت دفع و مرتفع شدن را دارند، بایستی توسط متعهد از پیش رو برداشته شده و این وقایع نمی‌توانند به عنوان فورس ماژور مورد استناد قرار گیرند.
ج) واقعه غیرقابل پیش‌بینی باشد:
هرچند این شرط به صراحت در قانون بیان نشده، اما در رویه و دکترین به عنوان شرطی مهم در جهت احراز فورس ماژور به آن توجه شده است.
متعهدِ قراردادی، در زمان انعقاد قرارداد بایستی ریسک‌ها و وقایعی که قابل پیش‌بینی است و ممکن است در آینده به وقوع بپیوندد را درنظر بگیرد و با توجه به مخاطرات و چالش‌های پیشِ رو اقدام به تقبل تعهدات قراردادی نماید.
چرا که در صورت وقوع رخدادی که مانع از ایفای تعهدات شود ولی برای متعهد قابل پیش‌بینی باشد، نمی‌توان آن واقعه را به عنوان فورس‌ماژور درنظر گرفت.
به عنوان مثال در قرارداد خرید و فروش، فردی اقدام به تعهد به پرداخت مبلغی دلار به فروشنده می‌نماید.
در صورتی که شرایط بازار ارز در زمان انعقاد عقد دچار تلاطم و نوسان باشد، در صورتی که در موعد پرداخت ارز، نرخ برابری مربوط به دلار تغییر کرده باشد و این میزان تغییر نیز عادتاً با توجه به نوسانات شدید بازار؛ در زمان قبول تعهد از سوی پرداخت کننده، قابل پیش‌بینی باشد، در این صورت متعهد بایستی اقدام به پرداخت مبلغ و ایفای تعهد نماید و نخواهد توانست تا در چنین مواردی به فورس ماژور استناد نماید.
اثر وقوع فورس ماژور بر قرارداد چیست؟
در صورتی که واقعه‌ای با داشتن شرایطی که گفته شد به وقوع بپیوندد و باعث شود تا تعهد در موعد مقرر ایفا نشود در این صورت تکلیف تعهدات قراردادی چیست؟
در اینجا برای تعیین سرنوشت قراردادی که با فورس ماژور روبرو شده، بایستی تفکیک میان تعهدات وابسته به زمان (وحدت مطلوب) و تعهدات غیروابسته به زمان (تعدد مطلوب) را بیان نماییم.
برخی تعهدات قراردادی با توجه به ماهیت خود، صرفا در مدت زمان خاصی ارزشمند هستند و در صورتی که آن مدت زمان سپری شود دیگر مطلوبیت خود را برای اشخاص از دست می‌دهند.
به عنوان مثال غذایی که جهت پذیرایی از مهمانان سفارش داده می‌شود، در صورتی که به علت وقوع فورس ماژور، متعهد نتواند تمام یا مقداری از غذا‌های سفارش داده شده را تحویل دهد؛ در این صورت قرارداد منفسخ می‌شود.
به این معنا که متعهد دیگر لازم نیست غذا‌ها را تحویل دهد و همچنین خسارتی نیز به واسطه وقوع فورس ماژور لازم به پرداخت نیست.
البته متعهد (در اینجا کسی که بایستی غذا را تهیه می‌کرده) بایستی مبلغی را که جهت انجام تعهد دریافت کرده را تماما به پرداخت‌کننده مسترد نماید.
از سوی دیگر تعداد بسیار زیادی از تعهدات در صورت عدم اجرا در موعد مقرر به علت فورس ماژور، قابلیت اجرا در زمان‌های دیگر را دارند (تعدد مطلوب).
به عنوان مثال تعهد کسی که متعهد به بازسازی منزل فردی شده و در پی ابتلا به بیماری کرونا توانایی حضور در محل برای بازسازی را از دست می‌دهد یا فردی که متعهد به تولید تعدادی صندلی شده، و به علت قطع برق کارگاه موفق به تولید نمی‌شود.
این اشخاص می‌توانند در زمان دیگری و پس از رفع فورس ماژور اقدام به انجام بازسازی یا تولید صندلی و تحویل آن نماید.
در تعهداتی که در سایر زمان‌ها نیز قابلیت انجام دارند (تعدد مطلوب) اثر فورس ماژور صرفا تاخیر در اجرای قرارداد است.
به این معنا که هرچند متعهد بایستی در زمان دیگری اقدام به اجرای تعهدات قراردای خود نماید، اما از این بابت الزامی به پرداخت خسارت به طرف دیگر ندارد.
فورس ماژور در قراردادهای پیمانکاری چگونه است؟
به طور کلی به هر میزان که مدت زمان اجرای تعهدات قراردادی بیش‌تر شود و قرارداد طولانی مدتتر باشد، به همان میزان نیز امکان وقوع فورس ماژور بیش‌تر می‌شود.
چرا که تعهداتی مثل خرید و فروش (به جز مواردی همچون قراردادهای بلند‌مدت تامین کالا) مدت کوتاهی به لحاظ اجرایی دارند و پس از ایفای تعهدات همچون پرداخت مبلغ و تحویل کالا، تعهد ایفا شده و قرارداد به اتمام می‌رسد.
در قراردادهای پیمانکاری وضعیت به منوال دیگری است، چرا که مدت زمان چند ساله‌ی اجرای پروژه سبب می‌شود تا وقایع متعددی همچون افزایش قیمت مصالح و حقوق کارکنان، بر اجرای قرارداد تاثیر منفی بگذارند و سبب بروز فورس ماژور شوند.
در قراردادهای پیمانکاری اصولا در هنگام تدوین مفاد قرارداد، اقدام به تعریف وقایعی که از دید طرفین فورس ماژور محسوب می‌شود می‌کنند و مسولیت هر یک از طرفین را به روشنی در مورد رخداد‌های احتمالی در آینده روشن می‌کنند.
در مواردی ممکن است پیمانکار مسولیت فورس ماژور را بر عهده بگیرد و حق خود را جهت استناد به آن را ساقط کند.
به طور مثال ممکن است پیمانکار مسولیت تاخیر در تحویل به علت وقوع سیل و زلزله را بر عهده بگیرد. همچنین ممکن است درباره وقوع فورس ماژور در قسمتی از قرارداد نیز موادی در قرارداد درج شود.
به طور مثال مشخص شود که در صورت وقوع فورس ماژور در قسمتی از قرارداد پیمانکاری آیا بایستی کل ساخت‌و‌ساز متوقف شود یا بایستی صرفا قسمتی که با فورس ماژور مواجه شده متوقف شود.
توجه داشته باشید که در قراردادهای پیچیده از جمله قراردادهای پیمانکاری، بایستی ضمن مشورت با وکلای دادگستری که در زمینه قراردادها و ریسک‌های موجود در قراردادهای خاص آگاهی دارند، نسبت به تدوین مفاد مربوط به فورس ماژور اقدام کنید.
تدوین شروط مربوط به فورس ماژور باعث می‌شود تا علاوه بر حصول اطمینان نسبت به وضعیت قراردادی، مسولیت ریسک‌های موجود در قرارداد را به صورت پیش‌فرض به هر یک از طرفین تخصیص داد.
به طور مثال هر چند سیل و زلزله را اصولاً می‌توان به عنوان فورس ماژور درنظر گرفت اما ممکن است در یک قرارداد طرفین تصمیم بگیرند تا مسولیت تاخیر انجام تعهد که ناشی از وقوع چنین حوادثی باشد همچنان بر عهده متعهد بوده و فورس ماژور محسوب نشود.
به عبارت دیگر در صورتی که یک مشاور حقوقی با ریسک‌های موجود در قراردادها آشنایی داشته باشد می‌تواند ضمن آگاهی بخشی در مورد آن‌ها نسبت به پیش‌بینی وضعیت قراردادی پس از وقوع هر یک از ریسک‌ها اقدام نماید تا عدم اطمینان از تعیین تکلیف قرارداد در مراجع قضایی به حداقل برسد.
تفاوت تعسر (هاردشیپ) در اجرا و فورس ماژور چیست؟
فورس ماژور و تعسر (سخت شدن) اجرای قرارداد دو مفهوم مجزا از یکدیگر در حقوق قراردادها به شمار می‌روند. همان‌طور که گفته شد، فورس ماژور باعث می‌شود تا انجام تعهد با تاخیر مواجه شود یا به طور کلی قابلیت انجام را از دست بدهد.
از سوی دیگر برخی اوقات انجام تعهد امکان‌پذیر است اما به جهت وقوع برخی رخداد‌ها، عمل به تعهدات سخت شده و صرفه اقتصادی خود را از دست خواهند داد.
شایان ذکر است که هرچند فورس ماژور در قانون ایران مفهومی شناخته شده است، اما ماده‌ای درباره تعسر در اجرای قرارداد در قانون ایران درج نشده، اما طرفین می‌توانند در صورت تمایل اقدام به درج مفادی در مورد تعسر در اجرای قرارداد نمایند.
به طور مثال فرض کنید فردی متعهد به تولید 1000 عدد کفش طی مدت سه ماه برای فردی تاجر می‌شود.
پس از انعقاد قرارداد، قیمت مواد اولیه مربوط به کفش 3 برابر شده و تولید‌کننده نیز قاعدتا نخواهد توانست با مبلغ که در قرارداد درج شده نسبت به تولید کالا‌ها اقدام کند.
در چنین شرایطی اجرای قرارداد غیر‌ممکن نشده و صرفا اجرای آن سبب بروز مشکلات و تحمیل ضرر بر تولید کننده خواهد شد.
در صورتی که در قرارداد مفادی در مورد تعسر در اجرای قرارداد پیش‌بینی شود، در صورت وقوع رخداد‌هایی همچون بالارفتن میزان هزینه اجرای تعهد، می‌توان طرفین را ملزم به مذاکره مجدد برای تعیین قیمت یا اعطای حق فسخ قرارداد به طرف متضرر کرد.
فورس ماژور از جمله مهم‌ترین و حساس‌ترین شروطی است که در هنگام تدوین قراردادهای داخلی و بین‌المللی بایستی به آن توجه کرد.
فورس ماژور در اکثر قریب به اتفاق قراردادها امکان وقوع دارد و می‌تواند تعهدات مربوط به طرفین را دچار دگرگونی و تغییر نماید.
در صورت اقدام به انعقاد قرارداد بهتر است پیش از امضای مفاد آن نسبت به مشورت با مشاوران حقوقی درباره مسائلی همچون فورس ماژور و تعسر در اجرای قرارداد، نسبت به آشنایی کامل با وضعیت و موقعیت قراردادی خود اقدام نمایید تا از مواجهه با چالش‌های احتمالی در آینده جلوگیری شود.
