امروزه نرم‌افزار‌های رایانه‌ای به عنوان جزئی بسیار مهم و جدایی‌ناپذیر از زندگی روزمره مردم محسوب می‌شوند. حضور نرم‌افزار‌های رایانه‌ای در عرصه‌‌های گوناگون قابل مشاهده و رصد است.
بازی‌های‌رایانه‌ای، سیستم‌های عامل و نرم‌افزار‌های کنترل ماشین‌آلاتِ خطوط تولید، تنها گویای بخش کوچکی از حضور گسترده نرم‌افزار‌های رایانه‌ای در زندگی روزمره هستند.
به موازات بهره‌برداری همه‌جانبه و نقش مهم و اساسی نرم‌افزار‌ها، نحوه حمایت و حفاظت از حقوق پدیدآورندگان نرم‌افزار‌های رایانه‌ای نیز از دغدغه‌های مهم قانون‌گذاران به شمار می‌رود.
نرم‌افزار‌های رایانه‌ای به سبب رشد استفاده از فضای مجازی، همواره در معرض استفاده، عرضه و انتشار غیرمجاز هستند.
ناگفته پیداست که در صورت استفاده بدون اجازه و عدم رعایت حقوق مادی و معنوی پدیدآوردندگانِ نرم‌افزار‌ها، علاوه بر ضرر‌های مادی وارده، انگیزه سازندگان نیز در جهت پیشرفت و بهبود عملکرد محصولات خود کاهش می‌یابد.
انتشار غیر‌قانونی نرم‌افزار در درازمدت به ضرر مصرف‌کنندگان و اقتصاد کشور نیز خواهد بود. در ایران به موجب قانون حمایت از حقوق پدید آورندگان نرم افزارهای رایانه‌ای، از حقوق پدیدآورندگان نرم‌افزار حمایت شده است.
در این مطلب می‌کوشیم تا با بیان ابعاد مختلف حمایت‌های قانونی و انواع حقوق متعلق به پدیدآورنده و همچنین مجازات مجرمین در صورت نقض حقوق پدیدآورندگان، نحوه حمایت از نرم‌افزار‌های رایانه‌ای در قانون ایران را بیان کنیم.
پدیدآورندگان نرم‌افزار‌های رایانه‌ای از چه حقوقی برخوردار هستند؟
به طور کلی حقوق متعلق به پدیدآورندگان آثار فکری نظیر نرم‌افزار، موسیقی، کتاب و… به دو دسته حقوق مادی و معنوی تقسیم می‌شود.
حقوق مادی همان طور که از نام آن پیداست شامل بهره‌برداری از عواید مالی نرم‌افزار است.
بارزترین جلوه حقوق مادی عبارت از حق استفاده‌شخصی، حق نشر، حق عرضه، حق اجرا، حق تکثیر و هر گونه بهره‌برداری اقتصادی است. بارزترین وجه حق معنوی نیز حق انتساب نرم‌افزار به پدیدآورنده را شامل می‌شود.
به این معنا که در صورت انتشار نرم‌افزار به هر شکل بایستی نام پدیدآورنده آن ذکر شود.
حقوق مادی و معنوی، هر دو شامل حمایت قانون است و در صورت نقض این حقوق، فردِ مرتکب؛ در صورت شکایت پدیدآورنده، مورد تعقیب قضایی قرار می‌گیرد.
تفاوت حقوق مادی و معنوی در چیست؟
مهم‌ترین و بارزترین تفاوت حقوق مادی و معنوی را می‌توان در قابلیت انتقال آن دانست.
حقوق مادی بدون محدودیت قابل واگذاری و نقل و انتقال بین افراد است.
به عنوان مثال می‌توان حق مادی نرم‌افزار را به فرد دیگری فروخت و فرد خریدار می‌تواند از فروش و عرضه نرم‌افزار در بازار و عواید مالی حاصله بهره‌برداری کند.
از سوی دیگر حقوق معنوی به هیچ عنوان قابل انتقال نیست و نمی‌توان آن را به دیگران واگذار کرد.
به عنوان مثال پدیدآورنده نمی‌تواند به هیچ عنوان در ازای دریافت وجه یا رایگان؛ اسم فرد دیگری را به عنوان پدیدآورنده برای نرم‌افزار ذکر کند.
مدت حمایت از حقوق مادی و معنوی چه میزان است؟
حقوق مادی به مدت سی سال پس از ساخت نرم‌افزار متعلق به پدیدآورنده است.
ین بدین معناست که از تاریخ پدیدآمدن نرم‌افزار تا مدت سی سال پدیدآورنده می‌تواند از عواید مادی نرم‌افزار بهره‌مند شود یا در صورت نیاز حقوق مادی نرم‌افزار را برای مدتی که قانوناً حقوق مادی متعلق به وی است به فرد دیگری منتقل نماید.
در مقابل حقوق معنوی محدود به مدت زمان معینی نیست و به طور نامحدود برای پدیدآورنده محفوظ است.
به عنوان مثال اگرچه پس از گذشت سی سال پدیدآورنده یا کسی که حقوق مربوط به نرم‌افزار به وی منتقل شده، نمی‌تواند از مزایای مالی نرم‌افزار همچون فروش آن بهره‌مند شود، اما همچنان حقوق معنوی برای صاحب نرم‌افزار محفوظ و برقرار است.
به این معنا که نمی‌توان نام پدیدآورنده را تغییر داد یا حذف کرد و حتما بایستی تا هر زمانی که نرم‌افزار استفاده یا منتشر می‌شود، نام پدیدآورنده به صورت فیزیکی یا در قسمت توضیحات داخل محیط کاربری نرم‌افزار، ذکر شود.
چه نرمافزارهایی در قالب قانون ایران تحت حمایت قانونی قرار می‌گیرند؟
به موجب قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم‌افزار‌های رایانه‌ای، تنها نرمافزارهایی مورد حمایتِ قانون هستند که برای اولین بار در ایران تولید و توزیع شده باشند.
به عنوان مثال در صورتی که یک نرم‌افزار خارج از قلمرو سرزمینی ایران برنامه‌نویسی شود، در این صورت پدیدآورنده نمی‌تواند در ایران از حقوق قانونی نرم‌افزار برخوردار شود.
همچنین در صورتی که نرم‌افزار در داخل ایران تولید شده باشد ولی برای اولین بار در خارج از کشور توزیع شده باشد نیز، تحت حمایت قانونی قرار نخواهد گرفت.
توجه داشته باشید که واژه توزیع مربوط به نشر گسترده نرم‌افزار است.
به این معنا که اگر نرم‌افزار در خارج از کشور در اختیار افراد محدودی قرار گرفته باشد و در سطح گسترده توزیع نشده باشد، در این صورت مورد حمایت قانون قرار خواهد گرفت.
چه اعمالی از نظر قانون نقض حقوق پدیدآورنده محسوب می‌شود؟
به موجب قانون، حق نشر، عرضه، بهره‌برداری و اجرای نرم‌افزار متعلق به پدیدآورنده است.
ارتکاب این اعمال بدون کسب اجازه از پدیدآورنده جرم محسوب می‌شود.
حقوق پیش‌گفته منحصرا متعلق به پدیدآورنده یا کسی است که پدیدآورنده حقوق خود را به آن شخص انتقال داده است.
در توضیح اعمال فوق بایستی گفت نشر غیرمجاز عبارت از دسترس عموم قراردادن نرم‌افزار در محیط مجازی یا واقعی است.
بارز ترین مثال عرضه غیرمجاز را می‌توان در قرار دادن نرم‌افزار در سایت‌های دانلود، بدون کسب اجازه از پدیدآورنده مشاهده کرد.
عرضه غیرمجاز بر خلاف نشر، عبارت از در اختیار قراردادن نرم‌افزار در فضای مجازی یا حقیقی در اختیار افراد مشخص و معین است.
مثال عرضه غیرمجاز را می‌توان در ارسال نرم‌افزار در چت‌ها یا گروه‌های موجود در پیام‌رسان‌ها که اشخاص معین و محدودی در نتیجه عرضه غیرمجاز به نرم‌افزار دسترسی پیدا می‌کنند مشاهده کرد.
اجرای غیرمجاز نرم‌افزار نیز در محیط‌های رایانه‌ای از دیگر مصادیق استفاده غیرمجاز از نرم‌افزار‌های رایانه‌ای است.
اجرای غیرمجاز استفاده بدون اجازه از نرم‌افزار در رایانه است و کسی که بدون اجازه پدیدآورنده اقدام به اجرای نرم‌افزار در رایانه نماید در این صورت اقدام وی نیز نقض حق پدیدآورنده به شمار می‌رود.
به طور مثال اگر شخصی نرم‌افزاری را که در نتیجه عرضه غیرمجاز در دسترس وی قرار گرفته، در محیط رایانه‌ای اجرا کند، در این صورت مصرف‌کننده نیز ناقض حقوق پدیدآورنده است و اقدام وی قابل تعقیب خواهد بود.
در صورت نقض حقوق مولف چه مجازاتی برای مرتکب در نظر گرفته شده است؟
به موجب قانون، در صورتی که شخصی حقوق پدیدآورنده نرم‌افزار‌های رایانه‌ای را نقض کند، به 91 روز تا شش ماه حبس و جزای نقدی به میزان 10 تا 20 میلیون تومان محکوم خواهد شد.
همچنین در صورتی که از اقدام مجرم خسارتی نیز به پدیدآورنده وارد شده باشد، در صورت درخواست بزه‌دیده دادگاه حکم به جبران خسارت نیز صادر خواهد کرد.
آیا جزای نقدی و حبس مندرج در قانون قابل تخفیف یا تبدیل است؟
جرم نقض حقوق پدیدآورنده، از نظر قانون جرمی قابل گذشت محسوب می‌شود.
در صورتی که بتوان پیش از صدور حکم قطعی رضایت شاکی را جلب کرد تعقیب متوقف شده و مجازاتی شامل حال مرتکب نخواهد شد.
در صورت عدم گذشت شاکی نیز مجازات‌های ذکر شده در قانون، قابلیت تبدیل و تخفیف دارند.
لازم به ذکر است خسارات وارده بر شاکی بایستی به صورت کامل از سوی مجرم جبران شوند و نمی‌توان مبلغ خسارت را جز با کسب رضایت شاکی کاهش داد.
آنچه در مجازات جرم نقض حقوق پدیدآورنده نرم‌افزار رایانه‌ای قابل تخفیف و تبدیل است جزای نقدی و حبس است. در صورت نیاز به آگاهی بیش‌تر در مورد نحوه و میزان تخفیف در مجازات با مشاوران حقوقی مشورت نمایید.
نحوه شکایت در خصوص نقض حق پدیدآورندگان نرم‌افزار‌های رایانه‌ای چگونه است؟
در صورت نقض حقوق متعلق به پدیدآورندگان اعم از حقوق مادی و معنوی، می‌توان ضمن مراجعه به دفاتر خدمات قضایی نسبت به تنظیم شکواییه اقدام کرد.
ارائه گواهی ثبت نرم‌افزار که گویای احراز اصالت نرم‌افزارِ پدید‌آمده و تعلق نرم‌افزار به شاکی است، برای به جریان افتادن روند رسیدگی به شکایت الزامی است.
در صورت نیاز به طرح هرگونه شکایت جهت مجازات فرد مجرم و انجام پیگیری‌های حقوقی بهتر است قبل از هر اقدامی با وکلا و مشاوران حقوقی مشورت نمایید.
آیا نرم‌افزار‌های رایانه‌ای برای برخورداری از حمایت قانونی نیاز به ثبت رسمی دارند؟
برای اینکه صاحبان و پدیدآورندگان نرم‌افزار‌های رایانه‌ای بتوانند از حقی که قانون جهت تعقیب مجرمین و ناقضین حقوق آنها پیش‌بینی کرده است برخوردار شوند، لازم است تا نرم‌افزار را در سازمان فناوری اطلاعات ایران به ثبت برسانند.
در صورت تایید سازمان فناوری اطلاعات، گواهی‌نامه‌ای مبنی بر ثبت نرم‌افزار در مرجع ذکر شده به پدیدآورنده ارائه خواهد شد.
مهم‌ترین کارکرد این گواهی همان‌طور که در بند بالا گفته شد، ارائه آن به مرجع قضایی در صورت نیاز به طرح شکایت به جهت نقض حقوق پدیدآورنده است.
می‌توان این گواهی‌نامه را سند مالکیت نرم‌افزار دانست که با صدور آن پدیدآورنده می‌تواند از حقوق قانونی پیش‌بینی شده خود برخوردار شود.
جهت ثبت نرم‌افزار در سازمان فناوری اطلاعات می‌توانید به آدرس https://ito.gov.ir/fa/spo مراجعه نمایید. توجه داشته باشید که گواهی ذکر شده صرفا جهت ثبت نرم‌افزار است و برای انتشار نرم‌افزار بایستی مجوز جداگانه‌ای از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی گرفته شود.
جهت دریافت مجوز انتشار می‌توانید به آدرس https://login.saramad.ir/_layouts/15/loginSaramad/SSOHamrahLogin.aspx مراجعه نمایید.
وضعیت نرمافزارهایی که طی رابطه استخدامی برای کارفرما تولید شده‌اند چیست؟
در صورتی که کارفرما فردی را جهت تولید نرم‌افزار استخدام کند، حقوق مادی اثر متعلق به کارفرما و حقوق معنوی متعلق به پدیدآورنده است.
به طور مثال نرم‌افزاری که طی رابطه استخدامی و سفارش کارفرما تولید شده، عواید حاصل از فروش نرم‌افزار به کارفرما تعلق دارد (حق مادی) در مقابل کارفرما نمی‌تواند نام خود را به عنوان پدیدآورنده بر روی نرم‌افزار تولید شده قرار دهد و حتما بایستی نام پدیدآورنده نرم‌افزار ذکر شود(حق معنوی).
البته آنچه در قانون درباره تعلق حقوق مادی به سفارش‌دهنده ذکر شده، در صورتی است که در متن قرارداد در مورد نحوه تقسیم حقوق مادی توافق دیگری نشده باشد.
به بیان دیگر می‌توان ضمن رابطه استخدامی شرط کرد که درصدی از حقوق مادی نیز به پدیدآورنده تعلق بگیرد.
حقوق مربوط به نرم‌افزار‌های رایانه‌ای همچون دیگر حقوق مالکیت معنوی از سوی قانون مورد حمایت قرار گرفته است و در صورت نقض، امکان طرح شکایت کیفری و حقوقی بر علیه ناقض حقوق وجود دارد.
توصیه ما این است که در صورت برخورد با هرگونه نقض احتمالی حقوق اعم از مادی و معنوی پیش از هر اقدامی نسبت به دریافت مشاوره حقوقی از وکلای دادگستری اقدام کنید.
وکلای دادگستری با انجام اموری از قبیل جمع‌آوری مدارک؛ تنظیم شکواییه و طرح و پیگیری دعوا در مراجع قضایی نسبت به احقاق حقوق پدیدآورندگان نرم‌افزار رایانه‌ای اقدام خواهند کرد.
