همزمان با فراگیر شدن ابزار‌های الکترونیک و وقوع انقلاب دیجیتال در اقصی نقاط جهان و بهره‌مندی کسب و کار‌ها از مزایای فناوری و همچنین رشد روزافزون قراردادهای منعقده از راه دور، حوزه‌ی قراردادها نیز همگام با این تحولات پیش‌رفته و قراردادهای الکترونیک و آنلاین پا به عرصه‌ی وجود نهاده‌اند.
پیش از بر‌شمردن مزایای قراردادهای آنلاین نسبت به روش سنتی، لازم است تا نسبت به ماهیت این نوع از قراردادها توضیح مختصری بیان کنیم.
درقرارداد‌های سنتی روش کار بدین ترتیب است که یکی از طرفین (عموما فروشنده یا ارائه دهنده خدمات) متنی را به شکل فیزیکی و بر روی کاغذ تهیه و آن را به طرف دیگر (خریدار) ارائه می‌کند تا وی نسبت به امضای آن اقدام نماید. در قراردادهای آنلاین اساسا روش کار متحول شده است.
بدین توضیح که در این روش دیگر نسخه فیزیکی قرارداد جهت امضا ارائه نمی‌شود و همه اتفاقات در بستر فضای مجازی و به شکل آنلاین رخ می‌دهد.
فروشنده یک نسخه از قرارداد را به خریدار، به صورت آنلاین ارسال کرده و خریدار نیز از طریق درج امضای یکتای الکترونیکِ خود یا صرفا با انتخاب گزینه‌ی “با شرایط و ضوابط ذکر شده موافقم” اقدام به پذیرش متن قرارداد کرده تا یک رابطه حقوقی میان طرفین ایجاد شود.
در این مطلب ابتدا به تشریح انواع رایجِ قراردادهای آنلاین می‌پردازیم و سپس مزایا و معایب این‌گونه قراردادها را به صورت جداگانه مورد تحلیل و بررسی دقیق‌تر قرار خواهیم داد.
بخش اول: انواع قراردادهای آنلاین
قراردادهای منعقده با کلیک (Click-wrap contracts)
این‌گونه قراردادها به عنوان شایع‌ترین نمونه از قراردادهای آنلاین که مورد استفاده روزمره بسیاری از کاربران است شامل یک متن تهیه شده از سوی ارائه‌دهنده خدمات یا محصولات است که عموما در زیر متن قرارداد عبارتی دال بر قبول مفاد قرارداد از سوی کاربر نوشته شده که مصرف کننده با انتخاب گزینه‌ی “موافقم”، رضایت خود به مفاد قرارداد را اعلام می‌کند.
این نوع از قراردادها عموما در قراردادهای لایسنس (مجوز استفاده از محصولاتی همچون نرم‌افزار‌ها) مربوط به مصرف کننده نهایی (EULA) کاربرد وسیعی دارند.
باید توجه داشت بعضا به علت طولانی بودن این متون قراردادی، خواندن کامل و دقیق شرایط و ضوابط از سوی مشتریان اتفاق نمی‌افتد .
قراردادهای مذاکره نشده یا اصطلاحا الحاقی قرارداد‌هایی هستند که مشتری توانایی مذاکره در مورد تغییر مفاد آن را ندارد. به عبارت دیگر مشتری یا بایستی آن را قبول کرده و یا از انعقاد قرارداد صرف‌نظر کند.
قراردادهای منعقد شده با کلیک نیز نوعی از قرارداد الحاقی محسوب شده و به علت موضع نابرابر معاملاتی طرفین و امکان تحمیل برخی از شروط نا‌عادلانه ممکن است در مقام حل اختلافات احتمالی، شروط مبهم و ناواضح از قرارداد حذف شده یا به نفع مصرف کننده تفسیر شود.
قراردادهای مرور صفحات اینترنتی به منزله رضایت (Browse-wrap contracts)
پیش از توضیح ماهیت این‌گونه قراردادها بایستی ابتدا توضیحاتی در مورد اعلام رضایت نسبت به مفاد پیشنهادی قراردادی از سوی مصرف‌کننده، از منظر حقوق ایران بیان کنیم.
اصولا بیان رضایت نسبت به یک قرارداد و ایجاد روابط حقوقی جز در موارد معدودی، نیاز به تشریفات خاص نداشته و صرف بیان شفاهی، اشاره یا حتی عملی که نشان‌گر رضایت باشد برای احراز قصد جهت انجام عمل حقوقی، کفایت می‌کند.
در قراردادهای مرور صفحات به منزله رضایت که اکثرا در سایت‌های اینترنتی ارائه دهنده محتوای خبری، سرگرمی و… مشاهده می‌شود، غالبا عباراتی درج می‌شود مبنی بر اینکه مشاهده و مرور صفحات پایگاه اینترنتی، به منزله قبول شرایط و ضوابط تعیینی از سوی دارنده آن وب‌سایت محسوب می‌شود.
در اعتبار و صحت این نوع از قراردادها به جهت قبولِ عملی ضوابط از سوی کاربر، نبایستی تردید کرد. اما باید این نکته را نیز مدنظر داشت که کاربرد و مطلوبیت این‌گونه قراردادها صرفا در خصوص شرایط تعیینی استفاده از مطالب وب‌سایت (کپی‌رایت، ذکر منبع، مسولیت نویسنده در برابر صحت مطالب و…) است.
در صورتی که فروش کالا و خدمات در بستر الکترونیک صورت گیرد، بهتر است از قراردادهای نوع کلیکی یا حاوی امضای الکترونیکی که در ادامه مطلب شرح آن بیان خواهد شد به جهت ایجاد اطمینان خاطرِ بیشتر استفاده شود.
قراردادهای هوشمند (Smart contracts)
قراردادهای هوشمند که امروزه باعث تحولی عظیم در دنیای مبادلات شده‌اند ممکن است در نگاه نخست بسیار پیچیده و غیرقابل درک به نظر برسند، در حالی که شاید بسیار ساده تر از آنچه در نگاه اول به نظر می‌رسد قابل فهم باشند.
قراردادهای هوشمند درپی ایده‌ای پدید آمدند که به دنبال تبدیل توافقات قراردادی به کد‌های کامپیوتری بود تا در صورت حصول شرایط خاصی که توسط طرفین معین می‌شود (پرداخت مبلغ قرارداد، وقوع حادثه‌ای که در برابر آن بیمه منعقد شده و…) قرارداد خود‌به‌خود و بدون نیاز به واسطه‌های شخص ثالث اجرا شود.
به عنوان مثال، فرض کنید فردی قصد خرید ملک از شخصی دیگر را دارد.
بدیهی است که در این مثال انتقال مالکیت از منظر طرفین، منوط به پرداخت مبلغ معینی است که به عنوان پیش‌شرط قرارداد در نظر گرفته می‌شود.
در معاملات سنتی افراد واسطه‌ای مثل بانک یا بنگاه معاملات ملکی در معاملات دخیل بودند تا نسبت به مستند سازی توافقات و همچنین احراز انتقال مبلغِ معامله اقدام کنند.
در قرارداد هوشمند مستند سازی قرارداد از طریق تبدیل توافقات به کد‌های کامپیوتری صورت گرفته و به محض پرداخت مبلغ به طور الکترونیک، یک توکن (token) دیجیتال به خریدار به صورت خودکار ارسال شده که گویای استقرار مالکیت وی بر کالا یا خدمات خریداری شده است.
به لطف وجود فناوری بلاک‌چین که امکان ذخیره اطلاعات به صورت غیر متمرکز را فراهم کرده است، نسخه‌های متعددی از داده‌های مربوط به قرارداد در رایانه‌های مختلف در سراسر جهان ذخیره و امکان جعل و دستکاری در داده‌ها نیز تقریبا غیر‌ممکن شده است.
از دیگر مزایای قراردادهای هوشمند می‌توان به کاهش هزینه‌ها از طریق حذف واسطه‌ها و استقلال در اجرا و همچنین اجرای خودکار و سریع قرارداد نام برد.
در برابر مزایای ذکر شده، حوزه‌ی قراردادهای هوشمند با خلا قانون‌گذاری نیز مواجه است و تاکنون قوانین قابل توجهی در سطح جهان درباره تفسیر و اجرای تعهدات قراردادهای منعقده در این قالب صورت نگرفته است.
قراردادهای منعقده توسط امضای الکترونیک
در مبادلات تجاریِ عمده که گاه مبالغی کلان رد و بدل می‌شود، نیاز به ایجاد اطمینان از امضای صحیح قرارداد و آسودگی‌خاطر طرفین نسبت به رابطه حقوقی فی‌مابین، ایجاب می‌کند تا از ابزاری به نام امضای الکترونیک در جهت اعلام قبولی استفاده شود.
وجود امضای الکترونیک در یک سند حاکی از اعلام رضایت به مفاد آن قرارداد است. امضای الکترونیکی شامل دو دسته‌ی امضای الکترونیک مطمئن و امضای الکترونیک عادی است.
در امضای الکترونیک عادی هر داده‌ای که امکان انتساب یک پیام به فردی خاص را داشته باشد به عنوان امضای معتبر شناسایی خواهد شد، امضای الکترونیک مطمئن علاوه بر مشخص کردن هویت صادر کننده، تحت اراده انحصاری صادر کننده به وجود آمده و نسبت به صادر کننده نیز منحصر به فرد است. امضای الکترونیک مطمئن به نحوی به سند الصاق می‌شود که تغییرات احتمالی بعدی در سند را بتوان تشخیص داد.
از مزایای مهم امضای الکترونیک مطمئن نسبت به امضای الکترونیک عادی، قائل شدن اعتباری همچون اسناد رسمی توسط قانون‌گذار نسبت به آن است. بدین توضیح که امکان اظهار انکار و تردید نسبت به امضای الکترونیک مطمئن همانند اسناد رسمی، وجود نداشته و تنها ادعای جعل نسبت به آن امکان طرح دارد.
در خصوص ماهیت انکار، تردید و جعل مطالب بسیاری قابل ذکر است که از حوصله این مقاله خارج است. اما به اختصار باید گفت که جعل ادعایی است که بایستی توسط مدعی (فردی که سند علیه وی ارائه می‌شود) به اثبات برسد در حالی که در صورت طرح انکار و تردید در برابر ارائه کننده سند، فردِ ارائه کننده موظف به اثبات صحت امضای مندرج در سند است.
همان‌طور که گفته شد در امضای مطمئن به جهت عدم امکان طرح ادعای انکار و تردید نسبت به امضا، تنها ادعای جعل قابل تصور است که اثبات آن نیز با مدعی وقوع جعل است.
با توجه به مولفه‌های چندگانه‌‌ی امضای الکترونیک مطمئن که گویای انتساب آن به صادر کننده است، اثبات جعل امری دشوار بوده، همچنین عدم امکان طرح ادعای انکار و تردید سبب می‌شود تا از طرح ادعا‌های واهی نسبت به امضا نیز جلوگیری شود.
بخش دوم: مزایای قراردادهای آنلاین
صرفه‌جویی در زمان و هزینه‌ها
اهمیت سرعت در مبادلات تجاری و انعقاد قراردادها در جهان پر‌شتاب امروز بر کسی پوشیده نیست. صاحبان کسب‌وکارها می‌کوشند تا با حداکثر سرعت و صرف کمترین زمان اقدام به پاسخگویی نیاز‌های مشتریان خود کرده تا بتوانند در کنار کسب رضایت مشتری سود خود را نیز به حداکثر برسانند.
در مقایسه با قراردادهای سنتی، قراردادهای آنلاین سبب صرفه‌جویی چشم‌گیر و بسیار قابل توجه در هر دو مولفه‌ی زمان و هزینه‌ها می‌شوند.
تهیه نسخه فیزیکی از قرارداد و فرآیند ارسال آن علاوه بر صرف هزینه‌های بیشتر نظیر هزینه چاپ و ارسال نسخه فیزیکی، زمان لازم برای انعقاد قرارداد را نیز به طرز قابل‌توجهی افزایش می‌دهد. از زمانی که متن قرارداد چاپ شده، ارسال شود و به دست مخاطب برسد و توسط وی بررسی و امضا شود، گاه بین چندین روز یا حتی چندین هفته ممکن است به درازا بکشد.
قراردادهای الکترونیک با از میان برداشتن مرحله چاپ و ارسال فیزیکی قرارداد کمک شایانی به تسریع فرآیند توافقات می‌نماید.
همچنین ممکن است طرف دیگر خواهان اصلاحاتی در متن قرارداد باشد که انجام اصلاحات و ارسال مجدد نسخه‌ی دیگری از قرارداد نیز وقت‌گیر و هزینه‌بر است با استفاده از قراردادهای الکترونیک در صورت نیاز به اعمال تغییرات در مفاد قرارداد به سادگی هر‌چه تمام‌تر می‌توان نسبت به اعمال تغییرات موردنظر در متن، اقدام کرد.
به حداقل رساندن امکان جعل در متن قرارداد پس از امضا
یکی از شایع‌ترین رخداد‌هایی که پس از انعقاد هر قرارداد امکان وقوع دارد، ادعای یکی از طرفین یا هر دو آنها مبنی بر دستکاری یا جعل در متن قرارداد یا امضای هر یک از آنها است.
معمولا این ادعا‌ها سبب بروز اختلافات قضایی شده و با تحمیل زمان و هزینه زیاد بر طرفین جهت پیگیری یا پاسخگویی به ادعا‌های مربوطه همراه می‌شود.
در قراردادهای الکترونیک به علت وجود عنصری به نام فراداده یا Metadata به راحتی می‌توان به سابقه ویرایش متن قرارداد از قبیل تاریخ ویرایش و متن الحاقی دسترسی داشت.
دسترسی آسان و مستند به تغییرات صورت گرفته در اسناد، راه را بر ادعا‌های واهیِ متعاقب بر امضای سند قراردادی می‌بندد.
امضای الکترونیک مطمئن نیز همان‌طور که اشاره شد، حاوی اطلاعاتی است که گویای هویت امضا کننده و وجود آن در یک سند گویای وجود اراده‌ی شخص امضا کننده جهت التزام به محتویات سند است، این امضا مصونیت بسیار مناسبی در برابر جعل امضا نیز ایجاد می‌کند.
امضا‌های الکترونیکی مطمئن که توسط دفاتر پیشخوان دولت و دفاتر اسناد رسمی، جهت امضای اسناد صادر می‌شوند، به علت دربر داشتن جزئیات فنی پیچیده جهت صدور گواهی‌نامه‌های امضای الکترونیکی، امکان جعل در این‌گونه امضا‌ها به حداقل کاهش می‌یابد.
سهولت در پایش، یافتن و رهگیری اطلاعات
پس از انعقاد قرارداد بسیار اتفاق می‌افتد که نیاز به یافتن عبارت یا صفحه‌ای خاص در میان اسناد مبادله شده باشیم.
در صورتی که قراردادها به لحاظ تعداد صفحات حجیم بوده یا تعداد زیادی از قراردادها در بایگانی وجود داشته باشد یافتن اطلاعات مورد نیاز در انبوه اسناد موجود، تبدیل به کاری طاقت‌فرسا و زمان‌بر خواهد شد.
استفاده از اسناد الکترونیکی و قراردادهای آنلاین این مزیت را دارند که جست‌وجو در میان اسناد بسیار آسان‌تر و با صرف زمان بسیار کمتری با بهره‌گیری از رایانه امکان‌پذیر است.
عدم نیاز به بایگانی فیزیکی اسناد این امکان را فراهم می‌کند تا با صرفه‌جویی قابل توجه در هزینه‌های عملیاتی، قابلیت دسترسی سریع و راحت به اسناد قراردادی ایجاد شود.
افزایش رضایت مشتریان و سود شرکت
قراردادهای آنلاین به سبب داشتن مزیت‌های عدیده‌ای که ذکر آن رفت، سبب افزایش رضایت مشتریان و صاحبان کسب و کار به طور توامان می‌شوند.
مشتریان با دسترسی سریع و کارآمد به متن قرارداد می‌توانند در حداقل زمان ممکن به خدمات مدنظر خود دسترسی پیدا کنند.
فروشندگان نیز با حداقل هزینه ممکن، اقدام به تنظیم و ارسال قرارداد جهت ارائه به مشتریان خود کرده و با رهایی از تشریفات دست و پا گیر قراردادهای سنتی که سبب افزایش هزینه‌های مبادلاتی است، نسبت به رونق بخشیدن به کسب و کار خود اقدام می‌نمایند.
بخش سوم: چالش‌های قراردادهای الکترونیک
اتکا به سرویس اینترنت
مبادله‌ی اسناد جهت انعقاد قرارداد الکترونیک نیازمند وجود یک ارتباط اینترنتی مناسب و قابل اتکاست. در این زمینه عموما کسب و کار ها دچار چالش جدی نیستند. چرا که امروزه کمتر کسب و کاری به چشم می‌خورد که از ارتباط اینترنتی مناسب بهره‌مند نباشد.
در سوی دیگر ممکن است برخی مشتریان به سبب سکونت در مناطق دور‌افتاده، امکان برقراری ارتباط اینترنتی، جهت تبادل اسناد قراردادی را نداشته باشند.
باید توجه داشت در کنار قراردادهای منعقده به صورت آنلاین بایستی امکان عقد قرارداد به شکل سنتی را نیز جهت پاسخگویی به نیاز‌های این‌گونه مشتریان نیز فراهم شود.
خطر از دست رفتن اطلاعات
ذخیره اطلاعات به صورت دیجیتالی ضمن داشتن مزایای بی‌شمار از قبیل سهولت در دسترسی و هزینه کمتر همچنان در معرض چالش جدی از بین رفتن و آسیب به اطلاعات نیز هستند.
رخداد‌هایی همچون خرابی قطعاتِ ذخیره سازی سبب می‌شود تا متون قراردادی تهیه شده قابل بازیابی نبوده یا بازیابی آنها با صرف هزینه‌های گزاف امکان‌پذیر باشد.
بدین جهت بهتر است کسب‌وکارهایی که از قراردادهای آنلاین استفاده می‌کنند نسبت به تهیه نسخه پشتیبان از قراردادها اقدام نمایند تا در صورت به وقوع پیوستن هرگونه رخداد احتمالی، آمادگی لازم در برابر مواجهه با این قبیل چالش‌ها را داشته باشند.
عدم اطمینان برخی از مشتریان به قراردادهای آنلاین
علی‌رغم گسترش و گرایش روزافزون به قراردادهای آنلاین ممکن است به سبب تازگی و نوپا بودن این قراردادها برخی از مشتریان نسبت به آن به دیده تردید بنگرند و همچنان قراردادهای سنتی را ترجیح دهند.
در عین حال باید در نظر داشت که برخی از کاربران نیز ممکن است علاوه بر عدم اطمینان به این روش، دانش فنی لازم برای انجام فرآیند امضا و ارسال اسناد به شکل آنلاین را نیز نداشته باشند.
در خصوص این افراد بهتر است که همچنان از قراردادهای سنتی استفاده شود تا نیاز‌های همه مشتریان به فراخور سطح توانایی و دانش ایشان، برطرف شود.
اعتبار امضای الکترونیک در قانون ایران
در پایان لازم به ذکر است که از مهم‌ترین دغدغه‌ها در تنظیم اسناد الکترونیکی، نحوه و امکان استناد به آنها در مقام طرح شکایات یا دعاوی نزد مراجع قضایی یا پذیرش آنها در ادارات دولتی است.
باید گفت در این مورد جای هیچ‌گونه نگرانی نیست، چرا که قانون‌گذار برای اسناد الکترونیکی نیز همان اعتبار اسناد فیزیکی و کاغذی را قائل شده است.
هر جا از نظر قانون وجود سندی لازم باشد ارائه سند به شکل الکترونیکی قابل قبول است. جز در موارد معدودی همچون اسناد مربوط به مالکیت ملک یا فروش مواد دارویی به مصرف کننده نهایی و هشدار‌های مربوط به استفاده صحیح از کالا‌های به فروش رفته که قانون‌گذار به علت حساسیت موضوع و حفظ بهتر حقوق مصرف کننده صدور این اسناد را به روش الکترونیکی قابل قبول ندانسته، در باقی موارد، صدور و تبادل اسناد الکترونیک مجاز و قابل استناد است.
همچنین در مورد امضا که وجود آن در یک سند بیان‌گر تایید مندرجات آن و رضایت به ایجاد یک رابطه‌ی حقوقی است باید گفت امضای الکترونیک نیز توسط قانون همان اعتبار امضای عادی را دارد و الصاق امضای الکترونیک به یک قرارداد نیز همانند امضای معمولی معتبر بوده و قابل استناد است.
در یک نمای کلی، قراردادهای آنلاین با داشتن مزایای بی‌شمار، سبب رونق گرفتن تجارت و کسب و کار ها می‌شوند همچنان که دارای معایب و ایراداتی غالبا قابل اقماض و پیش‌گیری نیز هستند. استفاده روزافزون و هر‌چه بیشتر از این‌گونه قراردادها، گویای موفقیت و اعتماد فروشندگان و خریداران به روش‌های نوین است.
خوش‌بختانه قانون‌گذار در ایران نیز با درنظر گرفتن چهار‌چوب حقوقی و با وضع مقررات در این زمینه، گام مهمی در جهت توسعه و پیشرفت آن در کشور برداشته است.
در آینده با فراگیری بیشتر فناوری در تمام عرصه‌ها احتمالا شاهد پر‌رنگ‌تر شدن هر‌چه بیشتر نقش قراردادهای الکترونیکی در حوزه‌های گوناگون کسب و کار‌ها خواهیم بود.
