داوری الکترونیک

با پیشرفت تکنولوژی شیوه داوری و حل‌ و‌ فصل اختلافات و دعاوی نیز دستخوش تغییرات گردیده است. داوری الکترونیک که با نام‌های داوری آنلاین یا داوری اینترنتی نیز شناخته می‌شود، نوعی از داوری است که در آن انجام فرآیند داوری مانند تشکیل جلسات، بررسی اسناد و ادله طرفین، صدور رای و… در بستر سایبری و با استفاده از ظرفیت‌های فضای مجازی صورت می‌گیرد.

ورود اینترنت به حوزه داوری و به عبارتی آنلاین شدن داروی مزیت‌هایی نسبت به دیگر شیوه‌های حل و فصل اختلافات دارد که بخشی از آن عبارتند از: سهل‌الوصول و مناسب بودن، بالا رفتن سرعت رسیدگی، کاهش هزینه‌ها و.. .

علاوه بر این، با گسترش معاملات و انعقاد قراردادهای بین‌المللی نیاز به یک مرجع رسیدگی‌کننده به اختلافات و دعاوی احتمالی طرفین احساس می‌شود.

به نظر می‌رسد اختلافات ناشی از این نوع قراردادها که در فضای مجازی منعقد می‌شوند باید در همان فضای مجازی نیز حل و فصل شوند و این نظر مزیت‌های قابل قبولی به همراه دارد که هم در کاهش پرونده‌ها در مراجع قضایی تاتیر مطلوبی خواهد داشت و هم با توجه به اینکه ممکن است طرفین قراردادها تابعیت کشور‌های متفاوتی را داشته باشند از بروز اختلافات در تعیین دادگاه صلاحیت‌دار جلوگیری می‌شود.

با توجه به موارد بیان‌شده، اهمیت آشنایی با داوری الکترونیکی به عنوان یک شیوه توسعه‌یافته داوری که موضوع مقاله حاضر است درک می‌گردد. در این مقاله تلاش شده تا مخاطبان با داوری آنلاین به عنوان یک روش راه‌گشای حل و فصل اختلاف آشنا شوند و آن را به عنوان گزینه‌ای جهت رسیدگی سریع‌تر و کارآمدتر نسبت به رسیدگی مراجع قضایی در نظر گیرند.

داوری الکترونیک چیست؟

داوری در لغت، در اصل دادور بوده به معنای صاحب داد، سپس به جهت تخفیف، دال ثانی را حذف کردند و داور نام گرفته است. بر اساس بند الف ماده 1 قانون داوری تجاری بین‌المللی داوری عبارت است از رفع اختلاف بین متداعیین در خارج از دادگاه به وسیله شخص یا اشخاص حقیقی یا حقوقی مرضی الطرفین و یا انتصابی.

داوری الکترونیکی که با عبارات داوری سایبری، داوری آنلاین، داوری اینترنتی و داوری مجازی نیز خوانده می‌شود یک روش حل و فصل اختلافات است که داور از محل استقرار خود از طریق اینترنت به ادعاها رسیدگی کرده، مدارک و ادله را بررسی نموده و اقدام به حل و فصل اختلاف می‌نماید.

در واقع در داوری الکترونیکی بسیاری از ویژگی‌های داوری مادی و فیزیکی وجود دارد، با این تفاوت که از بستر اینترنت برای سرعت در ارتباط و کاهش هزینه‌های داوری استفاده می‌شود. داوری الکترونیک در محیط مجازی انجام می‌شود و اسناد و مدارک و مستندات و حتی رأی داوری نیز ممکن است در محیط مجازی مبادله و صادر گردد.

ارکان و عناصر داوری الکترونیکی شامل موارد زیر است :

1. متقاضی: این فرد که اعم از شخص حقیقی یا حقوقی، عمومی یا خصوصی است خواستار حل اختلاف به روش داوری می‌باشد؛
2. نهاد داوری: نهاد داوری اعم از شخص حقیقی یا حقوقی است که عرضه‌کننده خدمات نهاد داوری یعنی حل اختلاف است. که معمولا در داوری‌های تجاری بین‌المللی انتخاب و سازمان‌دهی داوری به سازمان‌های دائمی داوری مانند اتاق بازرگانی بین‌المللی واگذار می‌شود؛
3. خدمت مورد ارائه که اعم از حل اختلاف از طریق داور و جلب نظر کارشناس در صورت نیاز و محاسبه خسارت و… است؛قوانین و توافقات که شامل نحوه تعیین هزینه رسیدگی به اختلاف‌، انتخاب قانون حاکم و…است؛
4. پرداخت هزینه داوری که شامل هزینه فعالیت‌های لازم برای حل اختلاف به وسیله داور است.

مزایای داوری الکترونیک

1- حل مسالمت‌آمیز اختلاف

هرچند که ممکن است صدور رای به معنی الزام به پایان اختلاف باشد اما در معنای فصل خصومت نیست و در غالب موارد محکوم‌علیه از رای رضایت نداشته و حتی خصومت‌های بیشتری را ایجاد می‌کند.

با رجوع به داوری الکترونیکی، از آنجا که انتخاب داور و بیشتر مقررات شکلی و ماهوی با توافق طرفین است، لذا طرفین با رضایت بیشتری به رای داور یا داوران توجه می‌کنند و صدور رأی سبب ایجاد خصومت نمی‌گردد.

در سطح بین‌الملل نیز طرفین می‌توانند توافق کنند که اختلافات مابین آن‌ها با داوری در یک کشور خاص حل و فصل گردد و قادرند از بکارگیری قواعد حل تعارض خودداری و در خصوص آیین دادرسی و قانون ماهوی حاکم بر اختلاف به توافق برسند.

در این صورت موضوعات راجع به صلاحیت و قانون حاکم به صورت کامل حل می‌شود و اطمینان حقوقی طرفین نیز تامین می‌گردد. در مورد قانون ماهوی طرفین قادر خواهند بود به قانون ملی یک کشور خاص، به یک عرف تجاری و یا به قاعده انصاف مراجعه کنند.

2- سرعت در حل و فصل اختلاف

به طور کلی مهم‌ترین مزیت موجود در روش‌های جایگزین حل و فصل اختلافات، به دست آوردن راه‌حل سریع است. رسیدگی محاکم چند مرحله‌ای و در هر مرحله نیازمند رعایت تشریفات فراوان و مدت‌دار است.

در نهایت سرعت در رسیدگی به اختلاف و صدور رای به وسیله داور یا داوران در شیوه سنتی و الکترونیکی، یکی از خصوصیات مثبت و بدون شک از محاسن تاسیس داوری است.

از این نظر داوری الکترونیکی حتی به علت استفاده از تکنولوژی و اینترنت دارای سرعت مضاعف نسبت به داوری بطور حضوری می‌باشد. در واقع در داوری الکترونیکی که ویژگی اصلی آن سرعت در دادرسی است با گردش لحظه‌ای و سریع اطلاعات، داوری با سرعت بیشتری انجام می‌شود و طرفین دعوی و داور نیز بر این امر مهم تاکید دارند.

البته داورها همیشه به مقدار مشخصی از زمان برای آشنا ساختن خود با پرونده و صدرو رأی نیاز دارند.

3- امنیت و محرمانه بودن داوری الکترونیکی

رسیدگی‌های قضایی و دولتی در غالب موارد علنی است و این علنی بودن دادگاه‌ها و مراجع رسیدگی‌کننده در بسیاری از موارد برای طرفین دعوی ضررهای مادی و معنوی را به دنبال دارد.

در حالی که در حضور داور یا داوران مورد اعتماد خود، به راحتی می‌توانند همه‌ی موارد را عنوان کنند و توضیحات لازم را در جهت روشن شدن داوران بیان دارند به ویژه این که این مطالب برخلاف جلسات دادگاه‌ها در جایی درج و ضبط نمی‌شود؛ به دلیل رازداری و امانت‌داری داوران، مطالب مطرح‌شده در جلسات داوری الکترونیکی، نزد داوران محفوظ خواهد ماند و در خارج از محضر داوری، مطرح نخواهد شد.

4- هزینه پایین‌تر داوری الکترونیکی

کم‌هزینه بودن خدمات داوری الکترونیکی به نسبت سایر روش‌های حل و فصل اختلاف، باعث می‌شود که حتی اختلافات با ارزش کم نیز از طریق داوری الکترونیکی حل و فصل شوند.

در نتیجه دعاوی بیشتری از طریق یک روش استاندارد حل و فصل می‌گردند که این خود منجر به افزایش دسترسی عدالت و دادخواهی برای عموم مردم می‌شود.

در داوری بین‌المللی نیز که در غالب موارد یکی از طرفین برای حضور دادگاه در کشور طرف مقابل باید سفر کند، داوری الکترونیک مزیتی فوق‌العاده به حساب می‌آید. توانایی ایجاد الکترونیکی نامه‌ها و مکاتبات مورد نیاز با کم‌ترین هزینه زمانی و مالی و امکان ضمیمه کردن اسناد دیجیتال یکی از مزیت‌های داوری اینترنتی محسوب می‌شود.

5- سایر مزایای داوری الکترونیکی

در داوری الکترونیکی امکان استفاده از نرم‌افزار زبان وجود دارد. این ویژگی خصوصا در داوری بین‌المللی که معمولا زبان افراد متفاوت می‌باشد و استفاده از زبان‌های متعدد در دادرسی واحد وجود دارد حائز اهمیت است؛

قابلیت پخش مکرر جلسات رسیدگی آنلاین، توان مرجع رسیدگی را در بازبینی دقیق ادله و اظهارات شهود بیشتر می‌سازد و همین امر احتمال این که رای صادره منصفانه و صحیح‌تر از معادل سنتی آن باشد را افزایش می‌دهد؛

رأی صادره در داوری با خواسته‌های طرفین نزدیک و مانوس است چون خود طرفین خواستار ارجاع دعوای بین آن‌ها به داوری بوده، لذا تبعیت و تمکین آن‌ها نیز به آراء داوری بیشتر است؛

انتخاب داور در داوری الکترونیک

در داوری الکترونیکی طرفین می‌توانند قبل ازوقوع اختلاف در توافقنامه داوری داوران خود را انتخاب نمایند که در این صورت باید موضوع و مدت داوری و نیز مشخصات طرفین و داور یا داوران به طوری که رافع اشتباه باشد تعیین شود.

همچنین طرفین می‌توانند بعد از بروز اختلاف داور موردنظر خود را انتخاب کنند. به موجب ماده 458 قانون آییین دادرسی مدنی

“.. در صورتی که تعیین داور بعد از بروز اختلاف باشد، موضوع اختلاف که به داوری ارجاع شده باید به طور روشن مشخص و مراتب به داوران ابلاغ شود.”

در داوری الکترونیک طرفین می‌توانند هر تعداد داور که تمایل داشته باشند انتخاب نمایند و در قانون آیین دادرسی مدنی صراحتا قید نشده است که تعداد داوران باید فرد باشد.

ولی در مواردی قید شده که چنانچه داوران بیش از یک نفر باشند امضاء اکثریت داوران ملاک است. طرفین می‌توانند قبل یا بعد از بروز اختلاف داوران را خود انتخاب کنند. در صورتی که داور برای حل اختلاف معین نشده باشد تشریفات انتخاب داور در داوری الکترونیک مطابق قوانین آیین دادرسی مدنی انجام می‌شود.

ماده 459 قانون آیین دادرسی مدنی در این خصوص قرر داشته:

در مواردی که طرفین معامله یا قرارداد متعهد به معرفی داور شده ولی داور یا داوران خود را معین نکرده باشند و در موقع بروز اختلاف نخواهند و یا نتوانند در معرفی داور اختصاصی خود اقدام و یا در تعیین داور ثالث تراضی نمایند و تعیین داور به دادگاه یا شخص ثالث نیز محول نشده باشد، یک طرف می‌تواند داور خود را معین کرده به وسیله اظهارنامه رسمی به طرف مقابل معرفی و درخواست تعیین داور نماید و یا نسبت به تعیین داور ثالث تراضی کند. در این صورت طرف مقابل مکلف است ظرف ده روز از تاریخ ابلاغ اظهارنامه داور خود را معرفی و یا در تعیین داور ثالث تراضی نماید. هرگاه تا انقضای مدت یادشده اقدام نشود، ذی نفع می‌تواند حسب مورد برای تعیین داور به دادگاه مراجعه کند.

ماده 460 قانون آیین دادرسی مدنی نیز بیان می‌دارد:

در مواردی که مقرر گردیده است حل اختلاف به یک نفر داور ارجاع شود و طرفین نخواهند یا نتوانند در انتخاب داور تراضی نمایند و نیز در صورتی که داور یکی از طرفین فوت شود، یا استعفا دهد و طرف نامبرده نخواهد جانشین او را معین کند و یا در هر موردی که انتخاب داور به شخص ثالث واگذار شده و آن شخص از تعیین داور امتناع نماید یا تعیین داور از طرف او غیر ممکن باشد، هر یک از طرفین می‌توانند با معرفی داور مورد نظر خود وسیله اظهارنامه از طرف مقابل درخواست نماید که ظرف ده روز از تاریخ ابلاغ اظهارنامه نظر خود را در مورد داور واحد اعلام کند و یا حسب مورد در تعیین جانشین داور متوفی یا مستعفی یا داوری که انتخاب او وسیله ثالث متعذر گردیده اقدام نماید. در صورتی که با انقضای مهلت اقدامی به عمل نیاید، برابر قسمت اخیر ماده قبل عمل خواهد شد.

رسیدگی و صدور رای در داوری الکترونیک

رسیدگی و صدور رای در داوری الکترونیک تفاوتی با داوری سنتی ندارد و تنها از طریق ابزارهای الکترونیکی انجام می‌شود. داور تنها در محدوده‌ی موضوع داوری که طرفین تعیین کرده‌اند می‌تواند نسبت به صدور رای اقدام کند و صدور رای خارج از موضوع داوری مطابق بند 2 ماده 489 قانون آیین دادرسی مدنی باطل بوده و قابلیت اجرایی ندارد.

داور ابتدا اقدام به رسیدگی اسناد و مدارک می‌نماید. مطابق ماده 476 قانون آیین دادرسی مدنی: طرفین باید اسناد و مدارک خود را به داوران تسلیم نمایند. داوران نیز می‌توانند توضیحات لازم را از آنان بخواهند و اگر برای اتخاذ تصمیم جلب نظر کارشناس ضروری باشد، کارشناس انتخاب نمایند.

نکته مهم در رسیدگی داور یا داوران این است که مطابق ماده 477 قانون آیین دادرسی مدنی داوران در رسیدگی و رای، تابع مقررات قانون آیین دادرسی نیستند ولی باید مقررات مربوط به داوری را رعایت کنند.

پس از بررسی اسناد و مدارک و استماع اظهارات طرفین و در صورت لزوم استماع شهادت شهود و جلب نظر کارشناس از طریق ویدئو کنفرانس صوتی یا تصویری یا وسایل الکترونیکی، داور اقدام به صدور رای کرده و در صورت تشکیل هیأت داوری، داوران مشورت می‌کنند تا به نقطه نظر مشترکی برسند که می‌تواند از طریق همان وسایل الکترونیکی بیان‌شده باشد.

نتیجه جریان داوری در صدور رای مشخص می‌گردد و در واقع رای داوری از سویی روشن‌کننده حقوق و تعهدات طرفین است و از سوی دیگر پایان اختلاف و دعوی محسوب می‌شود. مطابق ماده 482 قانون آیین دادرسی مدنی رای داور باید موجه و مدلل بوده و مخالف با قوانین موجد حق نباشد. بعد از تنظیم رای و جهت اجرای آن نیز داوران باید رای را امضا الکترونیکی نمایند. امضای دیجیتالی در تجارت الکترونیک کاربرد گسترده داشته و ضمانت می‌کند یک اظهارنامه الکترونیکی نمی‌تواند به وسیله فرد دیگری و یا به اشتباه ارسال شده باشد.

لازم به ذکر است در داوری الکترونیک داور یا داوران می‌توانند دعوا را به صلح خاتمه دهند اما تنها در صورتی که این اختیار به آن‌ها داده شده باشد. در صورت خاتمه دعوا به صلح، صلح‌نامه‌ای تنظیم می‌گردد و به امضای طرفین و داور می‌رسد.. این صلح‌نامه معتبر و قابل اجرا خواهد بود.

اجرای رای در داوری الکترونیک

رای داوری الکترونیک جهت اجراء باید در ابتدا به طرفین اختلاف ابلاغ شود. در خصوص شیوه ابلاغ رای ماده 485 قانون آیین دادرسی مدنی بیان می‌دارد: چنانچه طرفین در قرارداد داوری طریق خاصی برای ابلاغ رای داوری پیش بینی نکرده باشند، داور مکلف است رای خود را به دفتر دادگاه ارجاع‌کننده دعوا به داور یا دادگاهی که صلاحیت رسیدگی به اصل دعوا را دارد تسلیم نماید. دفتر دادگاه اصل رای را بایگانی نموده و رونوشت گواهی‌شده آن را به دستور دادگاه برای اصحاب دعوا ارسال می‌دارد.

مفهوم ماده فوق به این معناست که در صورتی که شیوه خاصی برای ابلاغ رأی داوری پیش‌بینی شده باشد یا اختیار آن به داور داده شده باشد، اصل حاکمیت اراده اقتضاء می‌کند که همان طریق خاص یا تشخیص داور معتبر شناخته شود. در خصوص ابزارهای الکترونیکی نیز شایان ذکر است که کاربردی‌ترین آن‌ها پست الکترونیکی است که در غالب موارد به دلیل استفاده سهل و آسان بیشتر مورد توجه قرار دارد.

پس از ابلاغ رای داور محکوم‌علیه مکلف است رای را اجرا نماید. در غیر این صورت با او  مطابق ضمانت اجرای ماده 488 قانون آیین دادرسی مدنی برخورد می‌شود. این ماده بیان می‌دارد:

هرگاه محکوم علیه تا بیست روز بعد از ابلاغ، رای داوری را اجرا ننماید، دادگاه ارجاع کننده دعوا به داوری و یا دادگاهی که صلاحیت رسیدگی به اصل دعوا را دارد مکلف است به درخواست طرف ذی نفع طبق رای داور برگ اجرایی صادر کند. اجرای رای برابر مقررات قانونی می‌باشد.

بنابراین رای داور در داوری الکترونیک در صورت عدم اجرا توسط محکوم‌علیه برابر مقررات اجرای احکام مدنی از طریق دادگاه به اجرا در خواهد آمد.

لازم به ذکر است که طبق ماده 486 قانون آیین دادرسی مدنی :

“هرگاه طرفین رای داور را به اتفاق به طور کلی و یا قسمتی از آن را رد کنند، آن رای در قسمت مردود بلااثر خواهد بود.”

همچنین مطابق ماده 489 قانون آیین دادرسی مدنی در موارد زیر رای داور باطل بوده و قابل اجرا نخواهد بود (هرچند توافقی صورت نگرفته یا توافقی خلاف این ماده صورت گرفته باشد):

1. رای صادره مخالف با قوانین موجد حق باشد؛
   1. داور نسبت به مطلبی که موضوع داوری نبوده رای صادر کرده است؛
   1.  داور خارج ازحدود اختیار خود رای صادر نموده باشد. در این صورت فقط آن قسمت از رای که خارج از اختیارات داور است ابطال می‌گردد؛
   1.  رای داور پس از انقضای مدت داوری صادر و تسلیم شده باشد؛
   1.  رای داور با آنچه در دفتر املاک یا بین اصحاب دعوا در دفتر اسناد رسمی ثبت شده و دارای اعتبار قانونی است مخالف باشد؛
   1.  رای به وسیله داورانی صادر شده که مجاز به صدور رای نبوده‌اند؛
   1.  قرارداد رجوع به داوری بی‌اعتبار بوده باشد.

هریک از طرفین که به علل فوق رای داور را باطل می‌دانند می‌توانند ظرف بیست روز پس از ابلاغ رای (برای اشخاصی که مقیم خارج از کشور می‌باشند دو ماه) از دادگاهی که دعوا را ارجاع به داوری کرده یا دادگاهی که صلاحیت رسیدگی به اصل دعوا را دارد، حکم به بطلان رای داور را بخواهد در این صورت دادگاه مکلف است به درخواست رسیدگی کرده، هرگاه رای از موارد مذکور در ماده فوق باشد حکم به بطلان آن دهد و تا رسیدگی به اصل دعوا و قطعی شدن حکم به بطلان، رای داور متوقف می‌ماند.

لازم به ذکر است این مهلت برای افرادی که دارای عذر موجه باشند (ماده 306 قانون آیین دادرسی مدنی) پس از رفع عذر خواهد بود. در صورتی که درخواست ابطال رای داور خارج از مواعد بیان‌شده باشد دادگاه قرار رد درخواست را صادر می‌نماید که قطعی است.

اعتراض به رای در داوری الکترونیک

در خصوص اعتراض به رای داوری باید توجه داشت که اعتراض به رای داور مانع اجرای رای داور نیست مگر به موجب استثنایی که ماده 493 قانون آیین دادرسی مدنی مقرر کرده است. مطابق این ماده:

اعتراض به رای داور مانع اجرای آن نیست، مگر آنکه دلایل اعتراض قوی باشد. در این صورت دادگاه قرار توقف منع اجرای آن را تا پایان رسیدگی به اعتراض و صدور حکم قطعی صادر می‌نماید و در صورت اقتضاء تامین مناسب نیز از معترض اخذ خواهد شد.

همانگونه که از متن ماده مشخص است، دادگاه باید دلیل اعتراض را قوی تشخیص دهد تا اجرای رای داوری متوقف گردد. در متن ماده عبارت “قوی” تعریف نشده و مشخص نیست منظور از این عبارت چیست. بنابراین تشخیص این موضوع، همچنین سپردن یا نسپردن تامین و میزان آن برعهده قاضی می‌باشد.

نمونه آرای داوری دکتر سعید نجات‌زادگان

در ادامه چند نمونه رای با داوری دکتر سعید نجات‌زادگان خواهد آمد.

بهترین داور حقوقی

در آخر باید اضافه کرد حل اختلاف به وسیله داوری از گذشته به عنوان یکی از شیوه‌های حل و فصل اختلاف مورد قبول بوده است. دسترسی بشر به تکنولوژی موجب شده است که با دخالت ابزارهای الکترونیکی مساله داوری از طریق اینترنت عنوان گردد.

داوری اینترنتی یکی از شیوه‌های حل اختلاف است که به داور این امکان را می‌دهد از هر جایی از دنیا نظریه خود را نسبت به موضوع داوری مطرح نماید. این روش حل اختلاف از نظر دخالت ابزارهای علمی، دارای خصوصیات خاصی است که موجب شده به سرعت در تمام کشورهای دنیا مورد قبول واقع گردد و برای رسیدگی و اظهار نظر از آن به عنوان یک راه مناسب، سریع و پیشرفته استفاده گردد.

در مقاله بالا داوری الکترونیک یا همان داوری آنلاین مورد بررسی قرار گرفت و برای آشنایی بیشتر مخاطبان با آرای داوری، چند نمونه رای داوری دکتر سعید نجات‌زادگان نیز آورده شد. حوزه تخصصی ایشان داوری در حقوق مالکیت فکری، حقوق شرکت‌های تجاری و استارتاپ‌ها، حقوق تجارت الکترونیک و حقوق فناوری‌ اطلاعات می‌باشد.

پیشنهاد می‌شود در صورت بروز اختلاف داوری الکترونیک نیز به عنوان یک راه‌حل کارا مورد توجه قرار گیرد.  با استفاده از این روش، طرفین اختلاف با صرف زمان و هزینه‌ی بسیار کمتر، در یک فرایند تخصصی و دقیق اما سریع‌تر، رأیی با اعتبار رأی قضات دریافت می‌کنند که نه تنها در ایران، بلکه قابلیت اجرا در کشورهای خارجی را نیز دارد.

سوالات متداول

نویسنده: زهرا داودی