هنگامی که بنیان‌گذاران یک استارت‌آپ گرد هم می‌آیند تا کسب‌وکاری جدید را راه‌اندازی کنند، یکی از اولین مباحثی که در مورد آن بحث و تبادل نظر می‌شود، چگونگی و نحوه تقسیم سهام میان آنهاست.
ممکن است عبارت واگذاری سهام، از جمله واژگانی باشد که در چنین مذاکراتی زیاد تکرار شود.
اما واگذاری سهام یا وستینگ چیست و چرا باید در هنگام تشکیل استارت‌آپ، حتما در مورد آن فکر کرد و قراردادی را به آن اختصاص داد؟
وستینگ یا قرارداد واگذاری سهام سبب می‌شود تا موفقیت استارت‌آپ در بلند‌مدت تضمین می‌شود اما به موازات مزایا عدیده‌ای که واگذاری سهام در استارت‌آپ دارد، در موارد زیادی مشاهده شده که بنیان‌گذاران درک کامل و جامعی از این قرارداد نداشته‌اند که این امر سبب بروز مشکلات آتی برای آن‌ها شده است. در این مطلب در مورد قرارداد واگذاری سهام و کارکرد و شرایط آن و نیز اهمیت آن برای استارت‌آپ‌ها بحث خواهیم کرد.
سهام در استارتاپ چیست؟
پیش از ورود به بحث قرارداد وستینگ، ابتدا باید ماهیت سهام در شرکت‌ها را مورد بررسی قرار دهیم.
در ابتدای تشکیل شرکت استارت‌آپی، موسسین شرکت نسبت به محاسبه‌ی آورده خود به وجه رایج و تعیین سهام مربوط به هر یک از سهام‌داران اقدام می‌کنند.
در هنگام تشکیل شرکت، آورده هر یک از اعضا تبدیل به سهام می‌شود. به عبارت دیگر مالکیت افراد بر آورده‌ی خودشان از بین می‌رود و شرکت مالک آورده می‌شود.
در برابر این انتقال مالکیت آورده به شرکت، هر فرد به اندازه‌ی ارزش آورده خود صاحب سهام شرکت می‌شود.
به طور مثال فرض کنید آورده فردی در یک شرکت استارت‌آپی، یک دفتر اداری به ارزش 500 میلیون تومان است.
در اینجا پس از انتقال مالکیت دفتر اداری به نام شرکت، وی به میزانی که آورده وی ارزش دارد (500 میلیون) صاحب سهام استارت‌آپ خواهد شد.
میزان سهام هر فرد گویای میزان اختیارات هر فرد در امور و تصمیمات شرکت و نیز تعهدات وی در برابر دیگران نیز هست.
قرارداد واگذاری سهام چیست؟
همان‌طور که در بالا گفته شد، به محض تشکیل شرکت و برخورداری هر یک از سهام‌داران از سهم مشخص شده، سهام‌داران این حق را خواهند داشت تا سهام خود را به فروش برسانند و از شرکت خارج شوند.
در شرکت‌های استارت‌آپی نیاز است تا سهام‌داران بلند‌مدت فکر کنند و از طریق همیاری و تلاش به اهداف خود دست پیدا کنند.
در صورتی که یکی از سهام‌داران در ابتدای تشکیل شرکت، سهام متعلق به خود را به اشخاص دیگر به فروش برساند و از شرکت خارج شود، به احتمال زیاد اهداف بلند‌مدت شرکت به ثمر نخواهد نشست و چه‌بسا پس از خروج یکی از شرکا، شرکت دچار فروپاشی شود و دیگر نتواند به کار خود ادامه دهد.
قرارداد واگذاری سهام برای جلوگیری از چنین رخداد‌هایی کاربرد دارد.
به موجب قرارداد واگذاری سهام، سهام هر فرد تا مدت زمان مشخصی در رهن شرکت قرار می‌گیرد.
در رهن بودن سهام بدین معناست که سهام افراد تا مدت زمان مشخص شده و پایان رهن، غیر‌قابل انتقال و فروش خواهد بود.
همچنین مدت زمان مشخصی تعریف می‌شود که با طی شدن آن، مقدار مشخصی از سهام به طور خودکار از رهن شرکت خارج می‌شود.
به عنوان مثال فردی 100 سهم در یک شرکت استارت‌آپی داراست. در این صورت سهام وی تماما در رهن شرکت قرار می‌گیرد و مقرر می‌شود که هر سال به میزان 20 درصد از سهام وی به طور خودکار از رهن شرکت خارج خواهد شد و قابلیت انتقال خواهد داشت.
در این مثال پس از گذشت پنج سال، سهام متعلق به سهام‌دار تماما از رهن خارج شده و در اختیار سهام‌دار قرار می‌گیرد.
توجه داشته باشید که در رهن بودن سهام به معنای سلب حق مشارکت و دریافت سود و سایر حقوق مربوط به سهام نیست.
رهن سهام صرفا سبب خواهد شد که انتقال سهام در طی دوره‌ای که در رهن شرکت است با محدودیت مواجه شود.
اهمیت قرارداد واگذاری سهام در استارت‌آپ چیست؟
الف) تشویق سرمایه‌گذاران برای رشد شرکت
عدم قابلیت انتقال سهام در مدتی که سهام در رهن شرکت است سبب می‌شود تا سهام‌داران حداکثر کوشش خود را در جهت موفقیت شرکت انجام دهند.
در صورتی که سهام قابل فروش باشد ممکن است سهام‌دار پس از مدتی انگیزه خود را جهت شرکت در روند کاری شرکت از دست بدهد و با فروش سهام، از شرکت خارج شود.
رهن سهام در شرکت باعث می‌شود تا سهام‌دار تشویق به مشارکت بیش‌تر در فعالیت‌های شرکت شود چرا که امکان خروج فوری سهام‌دار از شرکت وجود نخواهد داشت.
ب) تشویق سرمایه‌گذاران و شتاب‌دهندگان برای سرمایه‌گذاری
معمولا پس از گذشت مدت زمانی از تشکیل استارت‌آپ، صاحبان آن به دنبال شتاب‌دهندگان و سرمایه‌گذارانی هستند تا با جذب سرمایه و دانش تخصصی، نسبت به رونق هرچه بیش‌تر کسب‌وکار اقدام نمایند.
به طور کلی سرمایه‌گذاران و شتاب‌دهندگان در صورتی تمایل به سرمایه‌گذاری در استارت‌آپ دارند که افراد کلیدی و موسسین استارت‌آپ همچنان در شرکت حضور داشته باشند.
این امر به این دلیل است که هسته‌ی مرکزی و خلاق شرکت در حقیقت بنیان‌گذاران آن هستند و در صورت فروش سهام توسط بنیان‌گذاران به اشخاص ثالث، امکان بروز خلاقیت‌های بیش‌تر و رشد شرکت، تا حد بسیار زیادی کاهش می‌یابد.
از دیدِ سرمایه‌گذاران و شتاب‌دهندگان، حضور سهام‌دارانی که اشخاص اصلی شرکت هستند و بنیان‌گذاران اصلی استارت‌آپ بوده‌اند، نشان دهنده این امر است که شرکت در مسیر درستی قرار داشته و می‌توان نسبت به موفقیت آتی آن امیدوار بود.
همان‌طور که گفته شد، در صورت وجود شرطی مربوط به رهن‌سهام یا وستینگ، بنیان‌گذاران تا مدتی مشخص امکان فروش سهام و خروج از شرکت را از دست می‌دهند و این امر سبب خواهد شد تا در صورت نیاز به جذب سرمایه، اقناعِ سرمایه‌گذاران و شتاب‌دهندگان برای سرمایه‌گذاری در استارت‌آپ راحت‌تر باشد.
واگذاری سهام به کارکنان و وستینگ
علاوه بر سهامی که به بنیان‌گذاران استارت‌آپ تعلق دارد، ممکن است مقداری از سهام شرکت، به عنوان سهام تشویقی به کارکنان کلیدی اعطا شود.
ویژگی مهم سهام تشویقی در حقیقت ترغیب کارکنان به تلاش حداکثری و سهیم کردن آن‌ها در روند کاری شرکت است.
در صورت واگذاری سهام تشویقی به کارکنان می‌توان در مورد این‌گونه سهام نیز قرارداد رهن سهام را منعقد کرد.
در صورت ترهین سهام در مدت مشخص، سهام تعلق گرفته به کارمندان در رهن شرکت قرار می‌گیرد و تا مدت زمان مشخص شده قابلیت انتقال خود را از دست می‌دهد.
در رهن بودن سهام باعث خواهد شد تا کارمند پس از دریافت سهام فورا به فکر فروشِ سهام شرکت نباشد و نتواند با فروش فوری سهام؛ ثبات کاری استارت‌آپ را دچار خدشه نماید.
تکلیف سهامِ در رهن در صورت تصاحب شرکت
هر چند تصاحب شرکت‌های استارت‌آپی در سال‌های اولیه فعالیت و پیش از روشن شدن دورنمای فعالیت آن‌ها و میزان دقیق سود‌آوری، امری نسبتا دور از انتظار است، اما در صورتی که استارت‌آپ ایده‌ای ارزشمند یا عملکردی قابل توجه در سال‌های اولیه فعالیت داشته باشد، ممکن است دیگر شرکت‌ها و افراد اقدام به خرید سهام شرکت نمایند.
در چنین شرایطی با توجه به اینکه سهامِ شرکت در رهن است و قابلیت انتقال ندارد، بایستی مفادی در خصوص آزاد‌سازی سهام از رهن پیش‌بینی شود.
طبق این شرط که در قرارداد رهن سهام ذکر می‌شود، در صورت وقوع رخدادی مشخص مانند توافق همه سهام‌داران جهت فروش سهام شرکت به شخصی ثالث، سهام شرکت از رهن آزاد می‌شود و سهام‌داران خواهند توانست تا سهام خود را به فروش برسانند.
شرایط فروش سهام پیش از پایان مدت رهن
هر چند به موجب قرارداد واگذاری سهام، انتقال و فروش سهام در مدت مشخص شده غیر‌ممکن خواهد بود، اما می‌توان در قرارداد شروطی را نیز تعیین نمود که در صورت نیاز بتوان با استناد به آن‌ها سهام را پیش از مدت معین شده به فروش رساند.
هر چند خاصیت اصلی قرارداد واگذاری سهام جلوگیری از انتقال سهام و خروج زود‌هنگام اشخاص در مدت معین شده از شرکت است، اما توجه داشته باشید که در عین حال در صورت وقوع اتفاقاتی همچون اختلافات شدید، ادامه همکاری ممکن است نه تنها سودی برای طرفین و شرکت نداشته باشد بلکه سبب ورود ضرر و اخلال در روند کاری شرکت شود.
به طور مثال ممکن است این‌طور مقرر شود که در صورت درخواست سهام‌دار و تصویب هیئت‌مدیره شرکت، سهامی که در رهن است قابلیت فروش به سایر سهام‌داران شرکت را داشته باشد.
این شرط سبب خواهد شد تا از بروز بن‌بست در فعالیت‌های شرکت تا حد زیادی جلوگیری شود.
واگذاری کل سهام در صورت خروج از شرکت پیش از آزاد شدن تمام سهام
به موجب این شرط در صورتی که شخص زودتر از هنگامی که سهام وی از رهن شرکت خارج شود، قصد ترک شرکت و فروش سهام را داشته باشد، در این صورت بایستی نسبت به فروش اجباری سهام خود به دیگر شرکا اقدام کند و سایر شرکا با پرداخت مبلغ اسمی سهام وی، سهام‌دار را از شرکت خارج کرده و ادامه فعالیت خواهند داد.
به عنوان مثال فرض کنید به موجب قرارداد وستینگ، هر ساله میزان 20 درصد از سهام شریک از رهن شرکت خارج می‌شود، و شریک در سال دوم و در حالی که 40 درصد از سهام وی از رهن منفک شده و 60 درصد از سهام هنوز در اختیار شرکت است، قصد خروج از شرکت را دارد.
در صورتی که شرط شده باشد که در صورت ترک زود‌هنگام و پیش از مدت آزاد شدن تمام سهام از رهن، بایستی کلیه سهام متعلق به سهام‌دار؛ به سایر شرکا فروخته شود. در چنین شرایطی سایر سهام‌داران می‌توانند با پرداخت مبلغ سهام شریکِ مایل به خروج، وی را از شرکت خارج نمایند.
تعیین هدف برای شرکت و آزادشدن سهام
همان‌طور که ممکن است بازه زمانی خاصی جهت آزاد‌سازی سهام درنظر گرفته شود، ممکن است بجای درنظر گرفتن مدت زمان مشخص، وقوع رخدادی معین مانند رسیدن میزان فروش شرکت به میزانی خاص به عنوان شرطی در جهت آزاد شدن سهام از رهن شرکت در نظر گرفته شود.
توجه داشته باشید که مطابق با قانون ایران، در قرارداد رهن بایستی مدت زمان رهن مشخص باشد.
درج شرطی که وقوع حادثه‌ای خاص را جهت آزاد شدن سهام از رهن تعیین می‌کند، سبب نامعلوم شدن مدت رهن می‌شود.
چرا که به عنوان مثال در صورت تعیین میزان خاصی از فروش، دقیقا مشخص نیست که چه زمان این رخداد به وقوع می‌پیوندد.
اما می‌توان ترکیبی دوگانه از مدت زمان مشخص یا واقعه‌ای خاص (هر کدام که زودتر رخ دهد) را جهت رهن سهام در شرکت درنظر گرفت.
به طور مثال در قرارداد رهن سهام ذکر شود که کلیه سهام متعلق به شرکا در رهن شرکت است و سالانه میزان 25 درصد از سهام شرکا از رهن شرکت خارج خواهد شد. در صورتی که میزان فروش شرکت در هر سال مالی بیش از 5 میلیارد تومان باشد، در این صورت کلیه سهام، پیش از پایان مدت مقرر شده از رهن شرکت خارج خواهد شد.
این شرط در ادبیات حقوقی اصطلاحا به عنوان شرط فاسخ نیز شناخته می‌شود.
وستینگ در مشارکت‌های مدنی
مشارکت مدنی در حقیقت اشتراک در اموال بدون تشکیل شخصیت حقوقی است.
زمانی که چند نفر اقدام به تشکیل شرکتی تجاری می‌نمایند در حقیقت مشارکت خود را در قالب شخصیتی حقوقی شکل می‌دهند که شخص حقوقی دارای اسم منحصر به فرد خود بوده، دارای شناسه ملی است و می‌تواند مستقیما موضوع حق و تکلیف قرار بگیرد.
در مقابل در مشارکت‌های مدنی، شخصیت حقوقی شکل نمی‌گیرد و صرفا افراد در اموال شریک می‌شوند بدون آنکه سهم هر شریک به صورت جداگانه مشخص شده باشد.
به طور مثال وقتی دو یا چند نفر در قطعه زمینی مشاع صاحب سهم هستند. بدون اینکه شخصیت حقوقی برای مشارکت خود شکل داده باشند هر یک در تمام اجزای زمین دارای سهم هستند.
ممکن است در مشارکت‌های مدنی نیز قصد بر این باشد تا شرکا تا مدت زمان مشخصی سهم خود را به دیگران منتقل نکنند.
در مشارکت‌های مدنی به سبب عدم وجود شخصیت حقوقی برای شرکت؛ امکان رهن سهام وجود ندارد و از ابزار دیگری به نام شرط ترک فعل در قرارداد استفاده می‌شود.
به موجب این شرط، هر یک از شرکا تعهد می‌دهد تا مدت زمان مشخصی از فروش سهم خود اجتناب نماید.
با درج چنین شرطی می‌توان تا حد زیادی از بابت حفظ شرکت در مدت زمان مشخص اطمینان حاصل نمود.
لازم به ذکر است چنین شرطی می‌تواند با برخی تغییرات حقوقی مشخص، در قالب شرط سلب حق منعقد گردیده و مزایای دیگری را نیز به همراه داشته باشد
قرارداد واگذاری سهام در شرکت‌های نوپا و به خصوص در استارت‌آپ‌ها بسیار ضروری است.
همان‌طور که در این مطلب اشاره شد، حضور بنیان‌گذاران و افراد کلیدی در شرکت امری بسیار مهم در جهت موفقیت بلند‌مدت شرکت محسوب شده و قرارداد واگذاری سهام، نیاز به این امر را به خوبی مرتفع می‌کند.
قرارداد واگذاری سهام دارای جنبه‌های حقوقی بسیار زیادی است که توصیه می‌شود پیش از تنظیم قرارداد، حتما با وکلای دادگستری و مشاورین حقوقی متخصص در حوزه‌ی استارتاپ‌ها، جهت تنظیم قراردادی مناسب و قابل اجرا مشورت‌های لازم را به عمل بیاورید.
