امروزه رایانه و فضای مجازی امکان بیشتری جهت ارتکاب رفتارهای غیر قانونی فراهم آورده است و با پیشرفت فناوری، شیوه ارتکاب جرایم رایانهای متنوع‌تر گردیده و به دام انداختن مجرمان آن سخت‌تر شده است.
جرم جعل رایانهای یکی از همین جرایم برخواسته از رایانه است و همانند سایر جرایم رایانهای یکی از پدیده‌های جدیدی است که نسبت به جرایم سنتی دارای روش و ماهیت متفاوتی بوده و بررسی آن به منظور آشنایی بیشتر افراد با این جرم، مطالعه این مقاله را ضروری می‌نماید.
جرایم رایانهای به چه جرایمی گفته می‌شود؟
در ابتدا باید گفت یکی از مهمترین مفاهیم مرتبط با جرم جعل رایانهای، مفهوم جرائم رایانهای می‌باشد.
جرایم رایانهای، جرایمی هستند که با سوء استفاده از سیستم رایانهای برخلاف قانون انجام می‌شوند و در آنها از رایانه به عنوان وسیله ارتکاب جرم استفاده می‌شود.
ازجمله جرایمی که در آن رایانه هم ابزار ارتکاب جرم است و هم موضوع آن، جعل رایانهای است.
جعل سنتی چیست؟
زمانی می‌توان به معنای جعل رایانهای دست یافت که ابتدا به تعریف جعل سنتی بپردازیم.
در قانون مجازات اسلامی تعریفی از جرم جعل سنتی بیان نشده بلکه تنها احکام و مقررات مرتبط با انواع آن در مواد 523 تا 542 در فصل پنجم قانون تعزیرات مصوب 1375 و قوانین خاص آورده شده است. به همین علت برای ارائه مفهوم جعل باید به تعاریف ارائه شده از سوی حقوقدانان مراجعه کرد.
بطور کلی، جعل و تزویر عبارت است از قلب متقلبانه حقیقت به زیان دیگری به یکی از روش‌های ذکر شده در قانون در یک سند یا نوشته یا چیز دیگر.
به عبارت دیگر، ساختن یا تغییر دادن آگاهانه نوشته یا سایر چیزهای مذکور در قانون به ضرر دیگری به قصد جا زدن آنها به عنوان اصل را جعل می‌گویند.
جعل رایانهای چیست؟
در خصوص تعریف جعل رایانهای باید گفت در قوانین مرتبط با جرم جعل رایانهای از جمله قانون جرایم رایانهای مصوب 1388 تعریفی از جرم جعل رایانهای بیان نشده است.
با این حال، جرم جعل رایانهای را می‌توان اینگونه تعریف نمود:
ورود، ایجاد، تغییر، محو و توقف داده پیام در هر ابزار ارتباطی یا ابزار انتقال‌دهنده داده پیام به قصد جا زدن آنها به عنوان داده پیام معتبر برای استفاده خود یا دیگری و به ضرر غیر.
لازم به توضیح است که داده پیام اطلاعاتی است که از طریق وسایل الکترونیکی همانند رایانه تولید، ارسال یا دریافت و ذخیره می‌شود. برای نمونه، نوشته الکترونیکی داده پیام است.
نمونه‌های جعل رایانهای
موارد زیر نمونه‌هایی از جعل رایانهای هستند که توسط جاعل رایانهای بدون اجازه صاحب آن انجام می‌شوند:
- جعل پیام اینستاگرام، واتساپ و سایر شبکه‌های اجتماعی
- جعل ایمیل و اطلاعات شخصی
- جعل امضای الکترونیکی
- تغییر در متن قرارداد الکترونیکی
- تغییر در نوشته الکترونیکی (مانند اینکه کارمندی با ورود به سیستم رایانه اداره ساعت ورود و خروج خود را تغییر دهد)
- ایجاد اطلاعات در سیستم رایانه (مانند اینکه شخصی بطور غیر مجاز وارد سامانه دانشگاهی شود و برای خود یا دیگری پرونده ایجاد نماید)
قوانین مرتبط با جعل رایانهای
پس از تعریف جعل رایانهای، به بررسی این جرم خواهیم پرداخت. براي جرم قلمداد كردن يك عمل، بیان ممنوعيت آن رفتار به همراه تعیین مجازات توسط قانونگذار ضروری است.
در خصوص جرم جعل رایانهای به دلیل نوظهور بودن این جرم، سه قانون وجود دارد که این عمل را جرم دانسته و به بیان مجازات آن پرداخته است.
1- جعل رایانهای در قانون جرایم رایانهای
مهمترین ماده قانونی جرم جعل رایانهای ماده 6 قانون جرایم رایانهای مصوب 1388 می‌باشد.
این ماده مرتکب اعمال زیر را جاعل محسوب نموده و برای جرم ارتکابی مجازات حبس از یک تا پنج سال یا جزای نقدی از بیست میلیون ریال تا یکصد میلیون ریال یا هر دو مجازات را پیش‌بینی نموده است:
- تغيير يا ايجاد داده‌های قابل استناد يا ايجاد يا وارد كردن متقلبانه داده به آنها
- تغيير داده‌ها يا علائم موجود در كارت‌های حافظه يا قابل پردازش در سامانه‌های رايانه‌ای يا مخابراتی يا تراشه‌ها يا ايجاد و وارد كردن متقلبانه داده‌ها يا علائم به آنها
همانگونه که مشاهده میگردد، موضوع جعل رایانهای، داده و یا حامل داده و یا جای انباشت داده مانند علامت، کارت حافظه و تراشه می‌باشد.
همچنین لازم به ذکر است در بند الف ماده فوق دو بخش جداگانه در انجام رفتار جعل رایانهای پیش‌بینی شده است:
اول، تغییر یا ایجاد داده‌های قابل استناد که در واقع تغییر باید در داده‌های قابل استناد انجام شود و ایجاد نیز باید پدید آوردن داده‌ای باشد که توانایی استناد پذیری داشته باشد.
دوم، ایجاد یا وارد کردن متقلبانه داده به آنها می‌باشد. بند ب ماده مذکور نیز تغییر داده‌ها یا علایم موجود در کارت‌های حافظه یا قابل پردازش در سامانه‌های رایانهای یا مخابراتی یا تراشه‌ها با ایجاد یا وارد کردن متقلبانه داده‌ها یا علایم به آنها را به عنوان رفتار مجرمانه برای جرم جعل رایانهای مطرح می‌کند.
همچنین ذکر این مطلب ضروری است که این ماده به “داده‌های قابل استناد” اشاره دارد که حاوی چند نکته است:
اول اینکه جعل در مورد همه داده‌های رایانهای معنا ندارد بلکه باید این داده‌ها قابل استناد باشد یعنی دارای ارزش مادی و معنوی برای ارائه به دادگاه، محل کار، اشخاص حقوقی و حقیقی باشد.
پس صرف تغییر یا ایجاد داده‌های رایانهای جعل نمی‌باشد بلکه حتماً باید این داده‌ها قابل استناد باشد. بنابراین اگر شخصی در فایلی که هیچ‌گونه اثر حقوقی بر آن مترتب نمی‌باشد تغییر ایجاد نماید مرتکب جعل نشده است. مثلا تغییر تصویر زمینه رایانه شخص دیگر جعل رایانهای محسوب نمی‌شود.
دوم اینکه در جعل رایانهای وجود ضرر نیز شرط است و قابلیت استناد باید به نفع شخص و به ضرر دیگری باشد. البته تفاوتی ندارد شخص متضرر چه کسی باشد و جامعه نیز می‌تواند متضرر از ارتکاب این جرم محسوب گردد.
سوم اینکه نوع استناد و مرجع استناد و شخص استناد کننده اهمیتی ندارد بلکه اگر این داده رایانهای قابلیت استناد را داشته باشد کفایت می‌کند.
جعل رایانهای در قانون تجارت الکترونیکی
قانون بعدی، قانون تجارت الکترونیکی مصوب 1382 می‌باشد که اولین قانون در ایران در زمینه جرم‌های مربوط به فناوری اطلاعات است.
به موجب ماده 68 این قانون، ورود، تغيير، محو و توقف داده پيام و مداخله در پردازش داده پيام و سيستم‌های رايانه‌ای اقدام به جعل داده پيام‌های دارای ارزش مالی و اثباتی نمايد تا با ارائه آن به مراجع اداری، قضايی، مالی و غيره به عنوان داده پيام‌های معتبراستفاده نمايد جاعل محسوب میگردد. مجازات جاعل به موجب ماده مذکور حبس و جزای نقدی می‌باشد.
جعل رایانهای در قانون جرایم نیروهای مسلح
در خصوص جعل رایانهای ماده 131 قانون جرایم نیروهای مسلح مصوب 1382 نیز مقرر می‌دارد:
هرگونه تغيير يا حذف اطلاعات، الحاق، تقديم يا تأخير تاريخ نسبت به تاريخ حقيقی و نظاير آن كه به طور غيرمجاز توسط نظاميان در سيستم رايانه و نرم‌افزارهای مربوط صورت می‌گيرد و همچنين اقداماتی از قبـيل تسليم اطلاعـات طبقه‌بنـدی شده رايانه‌ای به دشمن يا افرادی كه صلاحيت دسترسی به آن اطلاعات را ندارند، افشاء غیرمجاز اطلاعات، سرقت اشیاء دارای ارزش اطلاعاتی مانند سی‌دی (CD) یا دیسکت‌های حاوی اطلاعات یا معدوم کردن آنها یا سوء استفاده‌های مالی که نظامیان به وسیله رایانه مرتکب شوند جرم محسوب و حسب مورد مشمول مجازات‌های مندرج در مواد مربوط به این قانون می‌باشند.
لازم به ذکر است ماده 131 قانون مجازات نيروهاي مسلح در کنار مواد 95، 96، 97، 98، 103، 104 و 106 همین قانون در خصوص جرم جعل رایانهای به بیان ممنوعیت‌ها پرداخته است.
پس از بررسی مواد قانونی که به جرم جعل رایانهای پرداخته، باید به عمل فیزیکی و شرایط و اوضاع و احوال و نتیجه بدست آمده از این جرم پرداخت.
در واقع، برای اینکه قانون شخص مرتکب جعل رایانهای را مجازات نماید، شرایطی لازم است که در ادامه به این شرایط پرداخته خواهد شد.
جعل رایانهای چگونه محقق می‌شود؟
جرم جعل رایانهای به دو صورت زیر قابل ارتکاب است:
- جعل مادی: جعل مادی به معنای تغيير، وارد كردن، محو كردن و متوقف كردن داده‌هاست كه دارای آثار خارجی محسوس و مشهود است، به گونه‌ای كه با چشم يا با وسايل دقيق‌تر آثار خارجی آن قابل تشخيص باشد.
- جعل معنوی: جعل معنوی رايانه‌ای هم بدين ترتيب است كه داده‌ها به صورت چاپ شده ارائه نشود، بلكه به طور مستقيم مثلاً در حين پردازش صورت گيرد. اين نوع جعل در مورد بانك و معاملاتی كه فرآيند آن تنها در كامپيوتر صورت می‌گيرد و نمود خارجی ندارد قابل مشاهده است.
جعل مادی رایانهای
همانگونه که بیان گردید، جعل مادی اعمال تغییرات مادی و محسوس در داده پیام است به گونه‌ای که این تغییر قابل مشاهده باشد. برای نمونه اگر شخصی در یک سند میزان بدهی‌اش را از صد میلیون به ده میلیون تغییر دهد، این جعل، جعل مادی محسوب میگردد چرا که در این جعل تغییری مادی در سند رخ داده است بدون آنکه محتوا و مفاد سند تغییر پیدا کند.
جعل معنوی رایانهای
لازم به توضیح است اگرچه قانونگذار در مواد قانونی راجع به جعل رايانه‌ای در خصوص جعل معنوی هيچ‌گونه اشاره‌ای ننموده است ولی با استنباط از مواد قانونی راجع به جعل سنتی مي‌توان گفت كه ارتكاب جعل معنوی رايانه‌ای به پنج روش امكانپذير است:
- تغییر موضوع یا داده پیام
- تحریف داده پیام مربوط به یکی از مقامات رسمی
- تحریف داده پیام مرتبط به یکی از طرفین
- صحیح جلوه دادن امر باطل و یا يا باطل جلوه دادن امر صحيح
- اقرار جلوه دادن چیزی که به آن اقرار نشده است یا بالعکس
چه کاری جعل رایانهای محسوب می‌شود؟
مسئله بعدی عمل مرتکب یا همان شخصی است که اقدام به جعل رایانهای می‌نماید. رفتار مرتکب جرم جعل رایانهای از فعل مثبت مرتكب تشكيل شده است و اين جرم با ترک فعل (خودداری از انجام کار) تحقق پيدا نمی‌کند.
به عبارت دیگر، در جرم جعل رایانهای شخص باید کاری را انجام دهد که قانون آن را منع کرده است. برای مثال وارد کردن اطلاعات اشتباه در رایانه (با وجود سایر شرایط) منجر به تحقق جرم جعل می‌شود اما اگر کارمندی فراموش کند برخی اطلاعات را در کامپیوتر وارد کند، مرتکب جرم جعل رایانهای نشده است.
در رابطه با اینکه چه کاری جعل رایانهای محسوب می‌شود باید گفت با توجه به ماده 6 قانون جرايم رايانه‌ای رفتار مجرم جعل رایانهای عبارت است از: تغيير، ايجاد و وارد كردن متقلبانه داده و تغيير علائم موجود در كارت‌های حافظه يا قابل پردازش در سامانه‌های رايانه‌ای يا مخابراتی يا تراشه‌ها.
بنابراین، کارهای زیر جعل رایانهای محسوب می‌شود:
ایجاد کردن داده‌ها:
منظور ايجاد يك داده جديد مي‌باشد كه هيچ‌يك از اجزاء آن از قبل وجود نداشته است. ايجاد يا ساختن يك داده جديد فقط از طريق وارد كردن داده‌ها امكانپذير است.
از طريق تغيير دادن يا حذف يا متوقف كردن داده‌ها نمي‌توان داده‌ای ايجاد كرد كه از قبل هيچیك از اجزاء آن وجود نداشته است.
اگر يك شخص كه مشمول خدمت سربازي است، وارد سيستم‌های رايانه‌ای اداره نظام وظيفه شود و يك سند الكترونيكي ايجاد كند كه منجر به معافيت او از خدمت سربازی شود عمل وی مصداق ايجاد يك داده غير صحيح جديد از طريق وارد كردن عمدي داده‌هاست.
مثال ديگري كه در خصوص ايجاد كردن داده مي‌توان زد موردي است كه ورود به سيستم رايانه‌اي يك دانشگاه بزرگ و ايجاد يك پرونده تحصيلي، منجر به صدور مدرك تحصيلي در آن دانشگاه براي فرد شود.
تغيير دادن داده‌ها يا علائم موجود در كارت‌هاي حافظه يا قابل پردازش در سامانه‌هاي رايانه‌اي يا مخابراتي يا تراشه‌ها:
تغيير در داده‌ها يا علائم مذکور شامل انجام اقداماتي به منظور دگرگون‌سازي داده‌ها و علائم مذكور و روند پردازش آنها است، به گونه‌اي كه در نتيجه اقدامات انجام شده، داده پيامي متفاوت از داده پيام اصل و حقيقي ايجاد شود كه البته قابل بهره‌برداري به عنوان داده پيام معتبر باشد.
مثل اينكه شخصي با ورود به سيستم رايانه‌اي بانكي، بدهي خود را كه یکصد ميليون ريال است به يك ميليون ريال تغيير دهد و يا با ورود به رايانه شركت مخابرات مكالمه تلفني مصرفي خود را كم كند و براساس آن تغيير، قبض مصرفي صادر شود.
وارد کردن داده‌ها:
منظور از ورود، وارد کردن اطلاعات نادرست و خلاف حقيقت به رايانه جهت پردازش است.
اعم از اينكه با ورود اطلاعات و پردازش نهايي توسط رايانه، تحريف و جعل حقايق در داده پيام، محسوس و رؤيت‌پذير باشد يا اينكه بدون هيچ تغييري در ظاهر داده پيام، مفاد و شرايط آن تحريف شده و امر باطلي، صحيح يا صحيحي، باطل جلوه داده شود.
براي مثال، عمل يك شخص در افزودن نام يك كارگر که وجود خارجی ندارد به فهرست پرداخت حقوق شركت يا وارد کردن شماره حساب خود شخص جهت دريافت مبلغ حقوق را مي‌توان نمونه‌اي از اين رفتار دانست.
لازم به توضیح است که رفتار مرتکب در جرم جعل رايانه‌اي در قانون مجازات نيروهاي مسلح تنها شامل تغيير، حذف، الحاق، تقديم و تأخير تاريخ سند نسبت به تاريخ حقيقي نمي‌باشد و مي‌تواند شامل ايجاد كردن، وارد كردن، متوقف كردن نیز باشد.
آگاهی و عمد مجرم در جعل رایانهای
باید توجه داشت که برای ارتکاب جرم جعل رایانهای اگر مرتکب صرفاً به صورت غیرمجاز مرتکب موارد مذکور در بند الف و ب ماده 6 قانون جرایم رایانهای شود، اگرچه به صورت غیرعمدی مجرم محسوب شده و قابل مجازات می‌باشد ولی جعل رایانهای باید با آگاهی و عمد صورت بگیرد و علاوه بر آن، مرتکب باید قصد نتیجه را که در بند الف و ب آمده داشته باشد.
به عبارت دیگر، مرتکب در جرایم رایانهای در عین اینکه باید نسبت به عمل ارتکابی علم داشته و عمداً مرتکب آن شود، باید نتیجه عمل را نیز قصد نموده باشد و تغییر داده‌ها یا علائم موجود در کارت‌های حافظه یا قابل پردازش در سامانه‌های رایانهای یا مخابراتی یا تراشه‌ها یا ایجاد یا وارد کردن متقلبانه داده‌ها یا علائم به آنها را اراده کرده باشد.
برای نمونه اگر شخصی به صورت ناآگاهانه و از روی سهل‌انگاری اطلاعات رایانهای مربوط به سابقه بیمه فرد دیگری را اشتباه وارد کند، مرتکب جرم جعل رایانهای نشده است.
تفاوت جعل رایانهای با استفاده از داده مجعول
جرم جعل رایانهای متفاوت از جرم استفاده از داده مجعول می‌باشد و این دو تحت دو عنوان جداگانه قرار دارند.
جرم استفاده از داده مجعول عبارت است از استفاده کردن از داده مجعول که در فضای سایبر و سامانه‌های رایانهای و مخابراتی یا داده‌برها و کارت‌های حافظه انجام می‌شود.
بنابراین اگر کسی در فضای بیرونی و فیزیکی از داده مجعول استفاده کند، این جرم رخ نمی‌دهد. به عنوان مثال اگر فردی جعل رایانهای کند و متن یك قرارداد الکترونیکی را تغییر دهد و یا اینکه چنین قرارداد مجعولی را بیابد یا دریافت دارد و سپس آن را چاپ کرده و به نهاد یا کسی ارائه دهد مرتکب جرم استفاده از سند مجعول شده است نه جرم استفاده از داده مجعول، چراکه استفاده کردن در فضای بیرونی انجام شده است.
جمع بندی
در آخر باید به این مسئله توجه داشت که رايانه يكي از ساخته‌هاي بسيار مهم و منحصر به فرد بشري است كه همه ابعاد زندگي اجتماعي را دگرگون ساخته و آثار گسترده و شگرفي برجاي گذاشته است.
به همین نسبت، فناوري اطلاعات در قلمرو حقوق كيفري تحولات چشمگيري ايجاد كرده و جرایم قابل ارتکاب در این حوزه در مقایسه با جرایم حقوق سنتی دارای تفاوت و پیچیدگی‌هایی است که بررسی آن متخصصان خاص این حوزه را می‌طلبد.
به همین علت پیشنهاد میگردد در صورت وقوع هرگونه جرایم رایانهای ازجمله جرم جعل رایانهای، بزه‌دیده جهت احقاق حق خود از مشورت و همراهی وکیل متخصص و مجرب در این حوزه بهره‌مند گردد.
نویسنده: زهرا داوودی
