امروزه قرارداد فرانشیز جزء پرکاربردترین قرارداد‌ها در زمینه واگذاری حقوق مالکیت فکری در سطح جهانی شناخته شده و سالانه تعداد زیادی از کسب‌وکار‌ها در این قالب اقدام انعقاد قرارداد‌های فرانشیز می‌نمایند.
در تعریف فرانشیز به طور خلاصه باید گفت طبق این قرارداد فرانشیزدهنده حق استفاده از نشان تجاری خود را به فرانشیز گیرنده اعطا می‌کند.
هرچند نشان تجاری مهم‌ترین عنصری است که مطابق با قرارداد فرانشیز به فرانشیزگیرنده منتقل می‌شود، اما همزمان با حق استفاده از این نشان تجاری، فرانشیزگیرنده می‌پذیرد تا ترتیبات مربوط به ضوابط تولید محصولات و خدمات و همچنین ساختار مدیریتی فرانشیزدهنده را نیز رعایت کند.
شاید مهم‌ترین و موفق‌ترین مثال از فرانشیز را بتوان در فست‌فود‌های مک‌دونالد آمریکا یافت.
شرکت مک‌دونالد از طریق انعقاد قرارداد‌های فرانشیز موفق شد کسبوکار خود را در سراسر ایالات متحده و جهان گسترش دهد و امروزه کمتر کشوری در جهان را می‌توان یافت که مک‌دونالد در آن حضور نداشته باشد.
در این مثال، شخصی که فرانشیز را دریافت کرده است حق خواهد داشت تا از لوگوی شرکت مک‌دونالد برای فروشگاه خود استفاده کند. همچنین نحوه تهیه‌ی غذا‌ها و نیز شیوه‌ی اداره‌ی فروشگاه از نظر تعداد پرسنل لازم گرفته تا نحوه‌ی لباس پوشیدن کارمندان همگی به موجب قرارداد و با تعیین فرانشیز گیرنده است.
همان‌طور که از مثال فوق متوجه شدید، در قرارداد فرانشیز نشان تجاری، شیوه‌ی اداری و مدیریتی و کیفیت تولید محصولات همگی به طور مفصل در قرارداد درج شده و فرانشیزگیرنده بایستی در قالب اعلام شده از سوی فرانشیز دهنده فعالیت نماید.
البته این نکته را نباید از نظر دور داشت که علی‌رغم تبعیت فرانشیزگیرنده از دستورات و ساختار تجاری فرانشیزگیرنده، وی شخصیتی مستقل از فرانشیزدهنده دارد.
به این معنا که نمی‌توان فرانشیزگیرنده را به لحاظ قانونی زیر‌مجموعه‌ای از شرکت فرانشیزدهنده تصور کرد.
فرانشیزگیرنده به طور مستقل اقدام به فعالیت می‌کند و در برابر استفاده از نشان تجاری و ساختار مدیریتی فرانشیزگیرنده مبالغی را به وی پرداخت می‌کند.
منافع قرارداد فرانشیز برای فرانشیزگیرنده و فرانشیزدهنده
اگر بخواهیم منافع و مزایای قرارداد فرانشیز را از منظر فرانشیزدهنده بررسی کنیم باید بگوییم که توسعه‌ی کسبوکار و افزایش شبکه‌ی فروش یا توزیع کالا و خدمات همواره امری چالش برانگیز است.
این چالش از این روست که تامین منابع مالی جهت تاسیس شعب متعدد و همچنین مدیریت دائمی بر آن‌ها امری بسیار پیچیده و وقت‌گیر است که بسیاری از کسب‌وکار‌ها توان تامین مالی و فراهم آوردن ساختار مدیریتی جهت اداره‌ی تعداد زیادی از شعبات را ندارند.
انعقاد قرارداد فرانشیز باعث می‌شود تا فرانشیزدهنده بتواند با حداقل هزینه نسبت به گسترش کسبوکار خود در قالب قرارداد فرانشیز بپردازد.
در ایران نیز برخی از فروشگاه‌های زنجیره‌ای همچون افق‌کورش نیز از این مدل قراردادی در جهت گسترش شبکه‌ی فروش خود استفاده می‌کنند.
در قرارداد‌های فرانشیز، محلی که در آن فرانشیزگیرنده مشغول به فعالیت است متعلق به وی است و همچنین مدیریت واحد تجاری نیز از سوی فرانشیزگیرنده انجام می‌شود.
فرانشیزدهنده تنها با اعمال نظارت بر نحوه تولید محصولات به لحاظ کیفیت و ارزیابی مستمر از نحوه مدیریت کسبوکار، هم به لحاظ مالی و هم به لحاظ مشغله‌ی حاصل از مدیریت شعبات متعدد؛ از وضعیت بسیار مطلوب‌تری برخوردار است.
در مورد منافع فرانشیزگیرنده نیز ناگفته پیداست که ورود به هر بازار جدید اعم از تولید کالا و خدمات دارای ریسک‌های فراوانی است. از مهم‌ترین چالش‌های پیش‌روی کسب‌وکار‌های جدید، بازاریابی و جذب مشتریان به سوی خود است.
مشتریان عموما به برند‌ها و نشان‌های تجاری تمایل نشان می‌دهند که از آن‌ها شناخت خوبی داشته و درگذشته از کیفیت آن رضایت داشته‌اند.
همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد در قراداد فرانشیز، طرف فرانشیزگیرنده حق استفاده از نشان تجاری فرانشیزدهنده را به موجب قرارداد به دست خواهد آورد. این امر سبب می‌شود تا هزینه‌های بسیاری که در ابتدای کار بایستی صرف تبلیغات و بازاریابی شود، به واسطه شهرت کنونی برند فرانشیزدهنده، لازم نباشد.
همچنین با واسطه وجود ساختار مدیریتی و سازماندهی از سوی فرانشیزدهنده، نیاز به صرف وقت و هزینه به لحاظ پی‌ریزی یک ساختار مدیریتی برای کسبوکار نیز عملا وجود نخواهد داشت.
انواع قرارداد‌های فرانشیز
قرارداد‌های فرانشیز را به لحاظ موضوع می‌توان به سه دسته‌ی کلی تقسیم بندی کرد:
الف) قرارداد‌های فرانشیز تولیدی
در این قرارداد فرانشیزگیرنده اقدام به تولیدات محصولاتی می‌کند که فرانشیزدهنده فناوری تولید آن‌ها را در اختیار دارد.
هرچند این قرارداد‌ها به لحاظ شکلی شباهت زیادی به قرارداد لیسانس دارند، اما بایستی توجه داشت که در قرارداد لیسانس، شخصی که اقدام به دریافت لیسانس می‌کند صرفا دانش‌فنی مربوط به محصول را از فرانشیزدهنده دریافت می‌کند و ممکن است محصول را با نشان تجاری خود تولید نماید.
اما همان‌طور که اشاره شد، در قرارداد فرانشیز، اعطای حق استفاده از نشان تجاری متعلق به فرانشیزدهنده جزء لاینفک قرارداد محسوب می‌شود و نمی‌توان قرارداد فرانشیزی را تصور کرد که در آن حق استفاده از نشان تجاری برای طرف فرانشیزگیرنده پیش‌بینی نشده است.
همچنین در قرارداد لیسانس، لیسانس‌گیرنده خودش اقدام به چینش ساختار مدیریتی و نحوه اداره کسبوکار می‌کند و لیسانس‌دهنده صرفا بر کیفیت تولید محصولات نهایی نظارت می‌کند.
همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، در قرارداد فرانشیز ساختار مدیریتی و اداره کسبوکار تحت نظارت دائم و مستمر فرانشیزگیرنده قرار دارد.
ب) فرانشیز توزیعی
در فرانشیز‌های توزیعی، فرانشیزگیرنده اقدام به توزیع محصولاتی می‌کند که فرانشیزگیرنده آن‌ها را تولید کرده یا برای فروش از دیگران خریده است.
فروشگاه‌های زنجیره‌ای توزیع مواد غذایی را می‌توان به عنوان پرکاربردترین نوع از قرارداد‌های فرانشیز توزیعی نام برد که طی آن فرانشیزدهنده، کالاهایی را که برای فروش از دیگران خریده است را در اختیار فرانشیزگیرنده قرار می‌دهد تا وی نسبت به فروش آن‌ها اقدام نماید.
ج) فرانشیز خدماتی
در این نوع از قرارداد‌ها زمینه‌ی فعالیت فرانشیزدهنده در حیطهی خدمات قرار دارد و فرانشیزگیرنده با استفاده از نشان تجاری فرانشیزدهنده نسبت به ارائه‌ی خدمات مربوطه اقدام می‌کند.
فرانشیز در زمینه‌ی هتلداری و خدمات مربوط به تعمیرات اتومبیل را می‌توان از مثال‌هایی برشمرد که طی آن فرانشیزگیرنده نسبت به ارائه‌ی خدمات در قالب قرارداد فرانشیز اقدام می‌کند.
تعهدات فرانشیزگیرنده و فرانشیزدهنده در قبال یکدیگر
تا‌کنون تا حدی با ماهیت قرارداد‌های فرانشیز و انواع آن آشنا شدید. در این بخش از مطلب تعهداتی که هر یک از فرانشیزدهنده و فرانشیزگیرنده به موجب قرارداد‌های فرانشیز در یکدیگر دارند را از نظر خواهیم گذراند.
الف) تعهدات فرانشیزدهنده
1. تعهد به تسلیم
همان‌طور که در این مطلب پیش‌تر اشاره شد، قرارداد فرانشیز حاوی دو عنصر مهم است. اول حق استفاده از علامت تجاری فرانشیز دهنده و دوم ساختار تجاری و نحوه اداره‌ی کسبوکار که هر دو این عناصر توسط فرانشیزدهنده بایستی در اختیار فرانشیزدهنده قرار بگیرند.
با انعقاد قرارداد فرانشیز، فرانشیزدهنده مکلف است تا تعهدات خود مربوط به تسلیم و در اختیار گذاشتن موارد ذکر شده را انجام دهد.
2. تعهد به ارائه‌ی اطلاعات
در هر قرارداد، طرفین پس از بررسی شرایط و سنجش میزان نفع و ضرر، اقدام به انعقاد قرارداد یا عدم انعقاد آن می‌کنند.
در قرارداد فرانشیز نیز همچون سایر قرارداد‌ها، فرانشیزگیرنده باید به طور کامل و صحیح در جریان امور قرار گیرد.
این وظیفه‌ی فرانشیزدهنده است تا پیش از انعقاد قرارداد،موضوعاتی از قبیل تعداد فرانشیزگیرندگان به موجب قرارداد‌های دیگر، ساختار تجاری، هویت و سابقه مدیران، وضعیت کلی مالی شرکت، سوابق ورشکستگی و دیگر اموری که در تصمیم‌گیری در انعقاد قرارداد موثر است را در اختیار فرانشیزگیرنده قرار دهد.
بهتر است در هنگام انعقاد قرارداد در خصوص صحت اطلاعات ارائه شده از سوی فرانشیزدهنده اطمینان حاصل کنید و به موجب شرطی نیز در قرارداد ذکر شود که در صورت ارائه‌ی اطلاعات نادرست از سوی فرانشیزدهنده، فرانشیزگیرنده بتواند حق فسخ قرارداد و دریافت غرامت در این خصوص را داشته باشد.
3. تعهد به همکاری مستمر
همان‌طور که از ساختار قرارداد فرانشیز نیز مشخص است، این قرارداد بر خلاف سایر عقود همانند خرید و فروش جنبه‌ی مستمر و تعاملی دارد.
در این قرارداد فرانشیزگیرنده همواره بایستی در مورد نحوه‌ی اداره‌ی کسبوکار و در اختیار قراردادن اطلاعات از جمله شیوه‌های جدید انجام تجارت و اطلاعات فنی که برای پیشبرد اهداف مشترک لازم است را در اختیار فرانشیزگیرنده قرار دهد.
4. تعهد به نظارت و کنترل بر روی فرانشیزگیرنده
کسبوکار در قالب نظام فرانشیز باعث می‌شود تا مصرف‌کنندگان علی‌رغم عدم آشنایی قبلی با فروشنده‌ی خاص، نسبت به دریافت کالا و خدمات به واسطه تجربیات مناسب قبلی خود از فرانشیزگیرندگان اقدام کنند.
به طور مثال در صورتی که فردی قصد توقف و صرف غذا در یک بزرگراه بین‌شهری را داشته باشد و به یک رستوران زنجیره‌ای مراجعه کند که تا پیش از آن شعبه محصولی خریداری نکرده باشد.
در اینجا مصرف‌کننده با دیدن علامت تجاری فرانشیزدهنده، متوجه می‌شود که خدمات یا محصولات ارائه شده، دارای کیفیت و کمیت یکسان در همه‌ی شعبات هستند. اگر کیفیت و کمیت محصولات در شعب مختلفی که توسط فرانشیزگیرندگان دایر شده متفاوت باشد، آن‌گاه اعتماد مصرف‌کنندگان خدشه‌دار شده و شهرت تجاری فرانشیزدهنده به خطر می‌افتد.
افزون بر این، در چنین شرایطی حقوق مصرف‌کننده نیز تضییع می‌شود، چرا که وی بدون آشنایی قبلی از فروشگاه و صرفا با مشاهده علامت تجاری و اتکا تجربه‌ی قبلی خود از سایر شعبات، اقدام به خرید می‌کند و در صورت مغایرت کیفیت و کمیت خدمات، به نوعی از اعتماد مصرف‌کننده سوء استفاده شده است.
پس برای تامین منافع طرفین قرارداد فرانشیز و مصرف‌کنندگان لازم است تا کنترل کیفی بر محصولات به صورت دائمی صورت بگیرد.
تعهد به نظارت بر اعمال فرانشیزگیرنده از سوی فرانشیزدهنده به موجب قانون نیز عملی الزامی است، در ماده 44 قانون ثبت اختراعات و علامت تجاری این تکلیف مشخص شده که فرانشیز گیرنده باید بر کیفیت و کمیت کالای تولید‌شده نظارت و کنترل “موثر” اعمال کند.
اعمال کنترل بر روی محصولات تابدان‌جا برای قانون‌گذار اهمیت داشته که ضمانت اجرای عدم انجام چنین وظیفه‌ای از سوی فرانشیزدهنده را بطلان قرارداد اعلام کرده است.
ب. تعهدات فرانشیزگیرنده
1. تعهد به استفاده از نشان تجاری
به موجب قرارداد فرانشیز، فرانشیزگیرنده حق استفاده از علامت تجاری فرانشیزدهنده را به دست می‌آورد، اما همزمان با دریافت این حق، تکلیفی برای فرانشیزگیرنده نیز به وجود می‌آید.
فرانشیزگیرنده بایستی در چهارچوب قرارداد از نشان تجاری استفاده کند و سایز رنگ و نحوه درج نشان تجاری بر روی محصولات یا سردر فروشگاه را به دقت رعایت کند.
همچنین فرانشیزگیرنده نباید از نشان تجاری به شیوه‌ای استفاده کند که برای مصرف‌کنندگان این تصور به وجود بیاید که وی مالک علامت است.
علاوه بر این فرانشیزگیرنده نبایست در کنار نشان تجاری فرانشیزدهنده، نشان تجاری خود را نیز درج نماید؛ به طوری که به مصرف‌کننده القا شود محصول به طور مشترک تولید شده است.
در قرارداد‌های فرانشیز، در مورد نحوه‌ی استفاده از نشان تجاری و محدوه‌ی مجاز آن به طور مفصل شروطی درج می‌گردد.
2. پیروی از دستورات فرانشیزدهنده
همان‌طور که در بخش تعهدات مربوط به فرانشیزدهنده درج شد، فرانشیزدهنده موظف است تا بر کیفیت و کمیت کالا‌ها و خدمات تولیدی به صورت موثر نظارت نماید.
انجام این نظارت نیازمند این است که فرانشیزدهنده ضمن نظارت بر عملیات فرانشیزگیرنده، در صورت مواجهه به هرگونه کاستی و نقص، اقدام به صدور دستوراتی در مورد اصلاح روند موجود نماید.
فرانشیزگیرنده موظف است تا از این دستورات پیروی کند، عموما در قرارداد‌های فرانشیز، عدم پیروی از دستورات فرانشیزدهنده نقض قرارداد محسوب شده و موجب پدیدآمدن حق فسخ برای فرانشیزدهنده است.
3. شرط عدم رقابت
فرانشیزگیرنده در قرارداد متعهد می‌شود تا در زمانی که تحت نظارت فرانشیزگیرنده به فعالیت می‌پردازد و چه پس از پایان رابطه قراردادی نسبت به انجام فعالیت‌های تجاری مشابه با آن‌چه فرانشیزدهنده صورت می‌داده را انجام ندهد.
اشتغال به کسبوکار مشابه در زمان فعالیت تحت عنوان فرانشیزگیرنده باعث بروز تضاد منافع و تحمیل ضرر به فرانشیزدهنده می‌شود و بدین جهت در قرارداد منع می‌شود.
اما شرطی که مربوط به عدم رقابت در پایان رابطه قراردادی است بدین جهت درج می‌شود که فرانشیزگیرنده در پایان رابطه قراردادی نحوه‌ی تجارت را آموخته و می‌تواند با به کارگیری دانش و تجربه‌ای که در زمان فعالیت به عنوان فرانشیزگیرنده آموخته، تبدیل به رقیبی برای فرانشیزگیرنده شود.
از این رو در قرارداد‌های فرانشیز شرطی درج می‌شود که مطابق با آن، فرانشیزگیرنده نمی‌تواند به طور مستقل در زمان که قرارداد پابرجاست نسبت به راه‌اندازی و اداره کسبوکار مشابه اقدام کند و پس از پایان قرارداد نیز از به کار بردن سابقه‌ی فعالیت خود به عنوان فرانشیزگیرنده برای جذب مشتری و نیز فعالیت تجاری مشابه در محدوده‌ی خاص و طی مدت معینی نیز محروم می‌شود.
4. سایر تعهدات رایج به موجب قرارداد
در قرارداد فرانشیز ممکن است دیگر تعهدات و وظایف به موجب شرط در قرارداد درج شود؛ از جمله اینکه در قرارداد‌های فرانشیز تولیدی یا خدماتی، مواد اولیه موردنیاز بایستی از کجا و به چه نحوی تهیه شود.
از دیگر شروطی که در قرارداد فرانشیز در مورد آن شروطی درج می‌شود مسائل مربوط به تبلیغات است.
عموما فرانشیزگیرنده نمی‌تواند بدون کسب اجازه از فرانشیزدهنده نسبت به انجام تبلیغات اقدام کند چرا که ممکن است تبلیغاتِ انجام شده با سیاست‌های تجاری فرانشیزدهنده تطابق نداشته باشد. از این رو شرط می‌شود که فرانشیزدهنده بایستی صرفا با کسب اجازه نسبت به انجام تبلیغات اقدام کند. همچنین به موجب شرطی دیگر نیز فرانشیزگیرنده متعهد می‌شود تا قسمتی از هزینه‌ی مربوط به تبلیغات توسط فرانشیزدهنده را نیز پرداخت کند؛ چرا که در نهایت بخشی از منافع حاصل از تبلیغات و جذب مشتری به فرانشیزگیرنده می‌رسد و سبب درآمدزایی برای وی نیز می‌شود.
توجه داشته باشید که محدوده‌ی جغرافیایی فرانشیز نیز از دیگر مواردی است که در قرارداد در مورد آن بحث می‌شود.
فرانشیزگیرنده عموما این دغدغه را دارد که در صورت اعطای قرارداد‌های فرانشیز مشابه در محدوده‌ی جغرافیایی که وی نیز اقدام به دریافت فرانشیز کرده، سبب گردد تا سود عملیاتی فرانشیزگیرنده کاهش یابد.
لذا معمولا نسبت به انحصاری یا غیرانحصاری بودن حقوق فرانشیزگیرنده در محدوده‌ی جغرافیایی مشخص، شروطی در قرارداد درج می‌شود.
مشاوره با وکیل
همان‌طور که در این مطلب اشاره شد، قرارداد فرانشیز به جهت داشتن ماهیت خاص و ایجاد رابطه قراردادی طولانی مدت، دارای جوانب تخصصی است که حتما در هنگام انعقاد قرارداد باید به آن‌ها توجه شده و مورد مذاکره قرار گیرند.
استفاده از خدمات مشاورین حقوقی و وکلای دادگستری مسلط به امور قرارداد‌ها و مالکیت فکری به شما کمک خواهد کرد تا بتوانید با صرف کمترین هزینه و زمان، نسبت به انعقاد قرارداد فرانشیز و تامین حداکثری منافع خود در این قرارداد‌ها اقدام نمایید.
