نشر اکاذیب در فضای مجازی 

توسعه فناوری اطلاعات همه‌ی جنبه‌های زندگی ما را در برگرفته و فضای مجازی همچنان محیطی کنترل‌نشده توصیف میشود که تقریبا برای همگان در دسترس است.

اگر نیاز به مشاوره حقوقی با وکیل نشر اکاذیب رایانه ای در مشهد دارید با شماره‌های 09151084421 و 05137624400 تماس بگیرید.

ورود رایانه به زندگی اجتماعی بشر و ایجاد تغییرات وسیع باعث به شکل‌گیری جرایم جدیدی شده که با روش‌های نوینی ارتکاب می‌یابند و مقابله و پیشگیری از ارتکاب این‌گونه جرایم را نیازمند بررسی و شناخت دقیق‌تری می‌گردانند. به همین منظور، در این مقاله به یکی از جرایم نوین مجازی یعنی جرم نشر اکاذیب در فضای مجازی پرداختیم.

نشر اکاذیب در فضای مجازی چیست؟

نشر اكاذيب يا اشاعه اكاذيب همانند جرم جعل رایانه‌ای یکی از جرایم رایانه‌ای بوده و برگرفته از متن قانون مجازات اسلامي و شامل اظهار اكاذيب و انتساب اعمال خلاف حقيقت به ديگران است.

به همین خاطر جهت پاسخ دقیق به سوال بالا، بهتر است ابتدا با جرم نشر اکاذیب سنتی که در قانون مجازات اسلامی آمده است آشنا گردیده، سپس به بررسی این جرم در فضای مجازی بپردازیم. 

همچنین بخوانید: بهترین وکیل جرائم رایانه‌ای در مشهد

نشر اکاذیب سنتی

نشر اکاذیب در ماده 698 قانون مجازات اسلامی پیش‌بینی گردیده است. در این ماده انتشار و اشاعه اخبار دروغ و وقایع خلاف واقع به قصد اضرار به غیر یا تشویش اذهان عمومی یا مقامات رسمی، نشر اکاذیب نامیده شده و جرم محسوب می‌شود. 

نشر اکاذیب در فضای مجازی

در قانون جرایم رایانه‌ای برای تحقق جرم نشر اکاذیب در فضای مجازی سه رفتار مطرح گردیده است که عبارتند از:

1. نشر اکاذیب در فضای سایبر
2. در دسترس دیگران قرار دادن محتوای دروغ
3. نسبت دادن یک امر یا رخداد دروغ و خلاف حقیقت به دیگری

بنابراین با وقوع هریک از موارد بالا، با تحقق سایر شرایط، جرم نشر اکاذیب در فضای مجازی محقق می‌گردد.

باید توجه داشت انتشار دروغ با نسبت دادن دروغ به دیگری متفاوت است. انتشار دروغ به طور کلی نسبت به شخص خاصی نیست اما در نسبت دادن دروغ، یک شخص حقیقی، حقوقی یا یک مقام شناخته شده مدنظر است.

جرم نشر اکاذیب در فضای مجازی مقید به نتیجه خاصی نیست؛ یعنی با وجود سایر شرایط اعم از اینکه ضرر مادی یا معنوی به دیگری وارد شود یا خیر، جرم محقق می‌شود.

همچنین باید توجه داشت عمد مرتکب و اراده آزاد وی در تحقق جرم نشر اکاذیب در فضای مجازی الزامی است و علاوه بر آن، ضروری است رفتارهای سه‌گانه‌ی مذکور را به قصد اضرار به غیر و تشویش اذهان عمومی یا مقامات رسمی انجام دهد.

آگاهی به مقام شخص و آگاهی به خلاف حقیقت بودن اقدام وی نیز جزء دیگری از ارکان ضروری تحقق این جرم است.

چه عملی نشر اکاذیب در فضای مجازی محسوب می‌شود؟

در جرم نشر اکاذیب، اعمال معيني به شخص يا اشخاص نسبت داده نمي‌شود، بلكه اخبار يا مطالب بی‌اساس به طور كلی اظهار مي‌شود.

اظهار كردن به معنای فاش كردن و آشکار کردن است که در فضای مجازی با منتشر نمودن کذب محقق می‌شود و بنابراین ظاهر يا علنی شدن كذب ضروری است.

البته باید توجه نمود علاوه بر انتشار کذب، در دسترس دیگران قرار دادن اکاذیب و نسبت دادن اعمال به دیگران نیز جرم مذکور را محقق می‌نماید.  به همین دلیل، هركس به قصد ضرر زدن به ديگران يا تشويش اذهان عمومی اقدام به انتشار یا انتساب اكاذيب كند، مجرم شناخته مي‌شود. 

یکی از مهمترین ارکان تشکیل‌دهنده جرم نشر اکاذیب در فضای مجازی، دروغ بودن مطلب اسنادی است یعنی اعمالی برخلاف حقیقت رأسا یا به نقل قول به اشخاص حقیقی یا حقوقی نسبت داده شود. بنابراین چنانچه صحت ادعا ثابت شود دیگر موضوع نشر اکاذیب تلقی نمی‌گردد.

ویژگی دیگر در جرم نشر اکاذیب در فضای مجازی این است که در نشر اکاذیب نیازی به صراحت در انتساب نمی‌باشد و لازم نیست شخص مورد نظر و نوع جرمی که به او نسبت داده می‌شود صریحا مشخص و تعیین گردد بلکه همین که بطور تلویحی نیز دروغ به شخصی منتسب گردد، جرم به وقوع می‌پیوندد.

برای مثال اگر شخصی گزارش دهد که شنیده‌ام فلان مقام مملکتی در رژیم سابق گزارشگر ساواک بوده و حقوق دریافت نموده است یا مثلا فلانی در دفتر اشرف پهلوی کار می‌کرد، هرچند مطالب صریحا به شخصی نسبت داده نشده است اما چون طرح این مسائل در جامعه باعث کسر شان و حیثیت افراد مخصوصا مقامات دولتی می‌شود چنانچه صحت این مطلب به اثبات نرسد مرتکب قابل مجازات خواهد بود.

انتساب عمل خلاف حقیقت در جرم نشر اکاذیب به معنای بار کردن عمل یا رخداد نادرست و خلاف حقیقت به دیگری است و می‌تواند شامل اعمال مجرمانه و غیرمجرمانه گردد.

همچنین در جرم نشر اکاذیب لزوما توهین یا افترا به فرد دیگری نسبت داده نمی‌شود بلکه صرف انتساب اعمال خلاف حقیقت و انتشار کذب کفایت می‌کند. 

بنابراین، اکاذیب شامل هر چیز خلاف حقیقتی می‌شود. برای نمونه فردی برای بدنام کردن یک شرکت تجاری می‌تواند دروغ‌هایی در زمینه عدم رعایت بهداشت در تولید محصولات یا عدم رعایت حقوق کارگران را به آن شرکت منتسب نماید. صرف انتساب این اعمال بدون داشتن صحت و اتفاق افتادن آن در عالم واقع، ارتکاب جرم نشر اکاذیب محسوب می‌گردد.

با وجود استفاده قانون‌گذار از واژه اکاذیب به صورت جمع، اظهار یک کذب یا یک مطلب یا انتساب خلاف حقیقت نیز کافی است و اگر کسی یک امر کذب و خلاف واقع را هم به نحو مقرر در ماده 18 قانون جرایم رایانه‌ای به غیر نسبت دهد، عمل او مشمول این ماده خواهد بود.

البته صرف کذب بودن اظهار حتی اگر به قصد اضرار باشد، کافی نیست بلکه اکاذیب اظهارشده باید قابلیت اضرار یا تشویش اذهان را داشته باشد.

مجازات نشر اکاذیب در فضای مجازی چیست؟

نشر اکاذیب در فضای مجازی ازجمله جرایمی است که تحقق آن منوط به وقوع نتیجه ضرر یا تشویش اذهان عمومی نمی‌باشد. بنابراین، صرف ارتکاب رفتارهای فوق موجب تحقق جرم گردیده و مجازات مرتکب را در پی خواهد داشت.

مجازات مرتکب جرم نشر اکاذیب در فضای مجازی پس از نگاهی به ماده قانونی این جرم، در ادامه بیان گردیده است.

قانون نشر اکاذیب در فضای مجازی

ماده 18 قانون جرایم رایانه‌ای (ماده 746 قانون مجازات اسلامی)، نشر اکاذیب در فضای مجازی را جرم‌انگاری نموده است. این ماده در این خصوص مقرر می‌دارد:  

هرکس به قصد اضرار به غیر یا تشویش اذهان عمومی یا مقامات رسمی به وسیله سیستم رایانه یا مخابراتی اکاذیبی را منتشر نماید یا در دسترس دیگران قرار دهد یا با همان مقاصد اعمالی را برخلاف حقیقت، رأساً یا به عنوان نقل قول، به شخص حقیقی یا حقوقی به طور صریح یا تلویحی نسبت دهد، اعم از اینکه از طریق یاد شده به نحوی از انحاء ضرر مادی یا معنوی به دیگری وارد شود یا نشود، افزون بر اعاده حیثیت (در صورت امکان)، به حبس از نود و یک روز تا دو سال یا جزای نقدی از بیست میلیون ریال تا یکصد و پنجاه میلیون ریال یا هر دو مجازات محکوم خواهد شد.

حکم نشر اکاذیب در فضای مجازی

ماده 18 قانون جرایم رایانه‌ای، مجازات حبس از نود و یک روز تا دو سال یا جزای نقدی از بیست میلیون ریال تا یکصد و پنجاه میلیون ریال را برای جرم نشر اکاذیب تعیین نموده است. 

لازم به ذکر است پس از تحقق جرم نشر اکاذیب، در صورت امکان از فردی که اکاذیب نسبت به وی منتشر شده است اعاده حیثیت می‌شود.

نکته دیگر اینکه جرم نشر اکاذیب سنتی یک جرم قابل گذشت است اما نشر اکاذیب در فضای مجازی با توجه به نظر اکثریت جرمی غیرقابل گذشت می‌باشد.

مصادیق نشر اکاذیب در فضای مجازی

نشر اکاذیب در فضای مجازی از طریق شبکه‌های اجتماعی و نرم افزارهای پیام‌رسان فوری و با استفاده از داده‌های رایانه‌ای جرم تلقی شده و قابل تعقیب و مجازات است. نمونه‌هایی از این جرم در ادامه بیان گردیده است:

1- مبالغه و بزرگنمایی

برای نمونه اگر رسانه‌ای در فضای مجازی خبری بیان نماید که بین عنوان و اصل خبر، هیچگونه تناسبی وجود نداشته باشد و عنوان برگزیده به قدری مبالغه‌آمیز باشد که برخلاف حقیقتی باشد که به وقوع پیوسته است، نشر اکاذیب می‌باشد. باید توجه داشت مبالغه و بزرگنمایی رسانه‌ها نشر اکاذیب به حساب نمی‌آید، مگر در صورتی که مبالغه شامل افزودن چیزی بر اصل واقع باشد و موجب به اشتباه افتادن و گمراه شدن مخاطب شود.

2- نشر اکاذیب بوسیله ارسال پیامک

انتشار کذب می‌تواند از طریق ارسال پیامک انبوه یا غیر انبوه محقق گردد. برای نمونه در متن پیامکی به دروغ گفته شود که مردم فلان منطقه دست به تظاهرات زده‌اند. 

3- بوسیله ایمیل

ارسال ایمیلی که متضمن اخبار غیرواقعی یا انتساب عملی به شخص دیگر به دروغ باشد. برای نمونه ارسال ایمیلی مبنی بر اینکه یک نامزد نمایندگی مجلس از انتخابات انصراف داده است.

4- نشر کذب از طریق شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها

نشر خبر کذب از طریق کانال‌های تلگرامی، واتساپ، اینستاگرام و.. . مثلا خبر کشته شدن فرزند فردی مشهور در یک تصادف.

در تمامی مصادیق جرم نشر اکاذیب باید توجه داشت طرفی که به او عملی انتساب گردیده می‌تواند فرد عادی، شخص حقوقی مانند شرکت یا یک اداره یا یک مقام رسمی باشد.

همچنین خبر منتشر شده می‌تواند خبری مهم یا غیر مهم باشد. البته مطالب منتشر شده در فضای مجازی باید قابلیت اضرار یا تشویش اذهان را داشته باشد (هرچند در عمل موجب اضرار یا تشویش نگردد).

تفاوت جرم نشر اکاذیب و افترا در فضای مجازی

افترای مجازی انتساب صریح عمل مجرمانه به دیگری یا انتشار جرم انتسـابی بـه وسـیله سامانه‌های رایانه‌ای یا مخابراتی و عدم توانایی اثبات صحت ادعا است.

در واقع افترای سایبری نوعی نشر اکاذیب سایبری یا به طور صـحیح‌تـر، انتسـاب عمـل خلاف حقیقتی است که متضمن وصف مجرمانه است و طی آن وصف مجرمانه‌ای بـه دروغ به دیگری نسبت داده می‌شود.

 نشر اکاذیب در فضای مجازی شامل سه رفتار یعنی انتشار اکاذیب، قرار دادن اکاذیب در دسترس دیگران و نسبت دادن اعمال خلاف حقیقت به دیگری می‌شود که افترای سایبری با مورد آخر همخوانی دارد.

همچنین، در افترای سایبری با توجه به ماده 697 قانون مجازات اسلامی انتساب حتما باید صریح باشد و انتساب تلویحی اثری ندارد در حالی که جرم نشر اکاذیب بطور تلویحی نیز قابل تحقق است.

علاوه بر این، برای تحقق افترای سایبری سوءنیت عام کفایت می‌کند اما در نشر اکاذیب علاوه بر سوءنیت عام یعنی انتشار و انتساب عمل خلاف حقیقت به شخص حقیقی یا حقوقی یا مقام‌های رسمی، سوءنیت خاص مبنی بر اضرار به غیر یا تشویش اذهان عمومی یا مقامات رسمی پیش‌بینی شده است.

بنابراین در تفاوت  دو جرم نشر اکاذیب در فضای مجازی با افترا در فضای مجازی باید گفت چنانچه انتساب عمـل خلاف حقیقـت، مصـداق مجرمانـه داشته باشد، اعم از اینکه تصریحاً یا تلویحاً نسبت داده شود، مشروط به اینکه انگیزه مرتکـب اضرار به غیر، تشویش اذهان عمومی و مقامات رسمی باشد، مشمول جرم نشر اکاذیب می‌گردد و اسناد صریح عمل مجرمانه به شخص معیّن با هر قصد دیگری بجز اضرار به غیر یا تشویش اذهان عمومی یا مقامات رسمی، مشمول جرم افترا می‌شـود.

در واقع نشر اکاذیب نسبت به افترا دایره شمول وسیع‌تری داشته و اگر شخصی به قصد اضرار به غیر، مطالب خلاف واقع در مورد او منتشر کند اعم از آنکه آن مطالب اهانت‌آمیز باشند یا نباشند و اعم از آنکه ضرر مورد نظر، در عمل، محقق شود یا نشود، آنچه واقع شده است نشر اکاذیب نامیده می‌شود.

نکته آخر در این خصوص این است که نشر اکاذیب در قانون جرایم رایانه‌ای پیشبینی گردیده ولی افترا از طریق رایانه را در برنمی‌گیرد و افترا از طریق سامانه‌های رایانه‌ای و مخابراتی بـا توجه به مـاده 52 قـانون جرایم رایانه‌ای، بر پایه ماده 697  قانون مجازات اسلامی -بخش تعزیرات – مجازات می‌شود.

نحوه تنظیم شکواییه نشر اکاذیب

شاکی می‌تواند شخصا یا توسط وکیل از این جرم شکایت نماید. در تنظیم شکواییه موارد زیر باید قید گردد:

1. نام و نام خانوادگی، نام پدر، سن، شغل، میزان تحصیلات، وضعیت تأهل، تابعیت، مذهب، شماره شناسنامه، شماره ملی، نشانی دقیق و در صورت امکان نشانی ایمیل، شماره تلفن ثابت و همرا و کد پستی شاکی.
2. موضوع شکایت، تاریخ و محل وقوع جرم
3. ضرر و زیان وارده به شاکی و مورد مطالبه‌ی او
4. ادله وقوع جرم، اسامی، مشخصات و نشانی شهود و مطلعین در صورت امکان
5. مشخصات و نشانی متشکی‌عنه در صورت امکان

نکات قابل توجه در تنظیم شکایت جرم نشر اکاذیب در فضای مجازی:

1. باید توجه نمایید که در اين موارد حتي ايميل‌ها و چت‌های صورت گرفته در پیام‌رسان‌هایی همچون واتس‌اپ هم اعتبار دارند. به همين دليل در پرينت گرفتن و ذخيره كردن محتويات چت‌ها كوتاهی نشود. ضمن اينكه مدارک موجود در سايت‌های معتبر اعتبار بيشتری دارند.
2. در متن شکایت ادعایی نشود که متعاقبا قابل اثبات نباشد، بنابراین هيچگاه نبايد در آن به ديگران تهمت و افترا زده شود.
3. تمامی مدارک مورد نیاز باید در پرونده موجود گردد تا نیازی به مراجعه مکرر نباشد. همچنین باید توجه داشت که بار کذب بودن ادعا برعهده مدعی می‌باشد که این امر باید در اسناد و مدارک ارائه شده منعکس گردد. چنانچه مرتکب در مقام دفاع بتواند صحت اظهارات را ثابت كند، تبرئه خواهد شد.
4. از آنجایی که پرونده‌های جرایم فضای مجازی دارای شبهه‌های زیاد و پیچیدگی خاص خودشان هستند، در تنظیم شکایت و پیگیری جرم حتما از راهنمایی وکیلی با سابقه و متخصص در این زمینه بهره‌مند گردید تا شکایت شما را پیگیری نماید.

نمونه شکایت نشر اکاذیب در فضای مجازی

ریاست محترم دادسرای جرایم رایانه‌ای …………

سلام علیکم؛

احتراماَ به وکالت از آقای / خانم ……………………….. به استحضار می‌رساند :

خانم / آقای ……………………….. در فضای مجازی اقدام به انتشار مطالبی از قول موکل با عنوان ………………………… به جهت تشویش اذهان عمومی و ضرر به موقعیت اجتماعی ایشان  نموده که این مطالب کذب محض و خلاف حقیقت بوده و قابل انتساب به موکل نمی‌باشد. لذا تقاضای تعقیب کیفری و مجازات نامبرده مورد استدعا می‌باشد.

مدارک و مستندات  به پیوست تقدیم شده است.

نمونه رای نشر اکاذیب در فضای مجازی

دادستان محترم دادسرای عمومی و انقلاب شهرستان فسا با سلام و احترام، در خصوص شکایت  دانشگاه … شهرستان فسا با نمایندگی آقای ی-ک علیه آقای ع-ز بر نشر اکاذیب به وسیله سامانه‌های رایانه‌ای بدین شرح که شاکی اعلام داشته که مشتکی‌عنه با انتشار متنی در گروه واتس‌آپ اقدام به نشر اکاذیب و تشویش اذهان عمومی نسبت به مجموعه و مسئولین و پرسنل معاونت … دانشگاه … نموده است.

و مشتکی‌عنه نیز در دفاع از خویش بیان داشته مطلب منتشر شده از طرف تعدادی از کارکنان مجموعه در انتقاد از شیوه مدیریت و برخورد مدیران حوزه‌ی … دانشگاه … در شرایط شیوع بیماری کرونا بدست ایشان رسیده است و ایشان متن مربوطه را در گروه واتساپی که ساختار گروه بررسی مسائل و مشکلات شهرستان بوده و اعضای آن مدیران شهرستان فسا و فعالین اجتماعی می‌باشند ارسال نمودهاند. این دادیاری ضمن موجه دانستن دفاعیات وکیل محترم مشتکی‌عنه و نظر به تحقیقات صورت گرفته و بررسی محتویات و مضمون متن منتشر شده؛

……

با توجه به اینکه بزه نشر اکاذیب مستلزم احراز سوء نیت خاص مرتکب میباشد و با بررسی محتویات و مضمون متن منتشر شده علیرغم اینکه در کیفیت و شیوه مطالب بیان‌شده ایراداتی مشهود است لکن به نظر میرسد که متن مورد اشاره جنبه انتقادی داشته و قصد اضرار به غیر یا تشویش اذهان عمومی یا مقامات رسمی که از ارکان بزه نشر اکاذیب رایانه‌ای می‌باشد در رفتار موصوف محرز نگردیده است.

فلذا با توجه به مجموع اوراق و محتویات پرونده و مراتب توصیفی بالا و نظر به حاکمیت اصل برائت به لحاظ عدم احراز تحقق ارکان بزه نشر اکاذیب و عدم انطباق رفتار انتسابی با سایر عناوین جزایی، مستندا به ماده ۲۶۵ قانون آیین دادرسی کیفری، قرار منع تعقیب نامبرده صادر و اعلام میگردد.

قرار صادر شده پس از اعلام موافقت دادستان محترم دادسرای عمومی و انقلاب فسا مستندا به ماده ۲۷۰ قانون آیین دادرسی کیفری ظرف مهلت ده روز از تاریخ ابلاغ، قابل اعتراض از ناحیه شاکی در دادگاه کیفری دو فسا است.

دفتر محترم:  مقرر است در راستای اجرای قسمت اخیر ماده ۲۶۵ قانون آیین دادرسی کیفری پرونده به نظر دادستان محترم عمومی و انقلاب شهرستان فسا رسیده و در صورت موافقت ایشان از آمار شعبه کسر و به طرفین ابلاغ گردد.

لایحه دفاعیه جرم نشر اکاذیب در فضای مجازی

نویسنده: زهرا داوودی